Nghiên cứu quá trình tố tụng vụ án này, chúng tôi nhận thấy có nhiều điểm đặc biệt, cho thấy sự quyết tâm của lực lượng chức năng trong xử lý tội phạm tham nhũng đến cùng, “không có vùng cấm, không có ngoại lệ, bất kể người đó là ai” .
1. Lần đầu truy cứu tội tham ô tài sản đối với lãnh đạo doanh nghiệp tư nhân
"Tham ô tài sản" là một tội danh thuộc nhóm các tội phạm tham nhũng, đây là hành vi của người có chức vụ, quyền hạn trong việc quản lý tài sản của cơ quan, tổ chức, doanh nghiệp… đã lợi dụng chính chức vụ, quyền hạn của mình để chiếm đoạt tài sản của cơ quan, tổ chức, doanh nghiệp… mà mình có trách nhiệm quản lý.
Trước đây, theo quy định tại Điều 278 Bộ luật Hình sự năm 1999 thì tội tham ô tài sản chỉ cấu thành khi chủ thể là người có chức vụ, quyền hạn làm việc, công tác tại các cơ quan, tổ chức Nhà Nước.
Tuy nhiên, Bộ luật Hình sự năm 2015 đã mở rộng phạm vi về chủ thể của tội phạm. cụ thể, Điều 353, Bộ luật Hình sự năm 2015 quy định về tội “Tham ô tài sản” đã bổ sung quy định khoản 6 “Người có chức vụ, quyền hạn trong các doanh nghiệp, tổ chức ngoài Nhà nước mà tham ô tài sản, thì bị xử lý theo quy định tại Điều này”. Theo đó, chủ thể của tội phạm này đã được mở rộng hơn so với trước đây bao gồm cả người có chức vụ, quyền hạn trong các doanh nghiệp, tổ chức ngoài Nhà nước nhằm bảo vệ tốt hơn quyền lợi của các doanh nghiệp, tổ chức ngoài Nhà nước.
Trong vụ án xảy ra tại Tập đoàn Vạn Thịnh Phát và ngân hàng SCB, Chủ tịch Vạn Thịnh Phát Trương Mỹ Lan bị đề nghị truy tố 3 tội danh là “Đưa hối lộ”, “Tham ô tài sản” và “Vi phạm hoạt động của ngân hàng, hoạt động khác liên quan đến hoạt động ngân hàng”. Có thể thấy, kể từ khi Bộ luật Hình sự 2015 có hiệu lực, đây là lần đầu tiên cơ quan điều tra đã khởi tố, điều tra tội tham ô tài sản ngay cả đối tượng là chủ doanh nghiệp ngoài Nhà nước.
Vụ án Vạn Thịnh Phát – SCB là vụ án đầu tiên mà cơ quan chức năng khởi tố, điều tra, truy tố tội tham ô tài sản ngay cả đối tượng là chủ doanh nghiệp ngoài nhà nước
Theo đó, kết luận điều tra nêu bà Trương Mỹ Lan xây dựng "hệ sinh thái" với hơn 1.000 doanh nghiệp (DN), gồm các công ty con, công ty thành viên trong và ngoài nước, được chia thành nhiều tầng lớp, với hàng trăm cá nhân được thuê đứng tên đại diện pháp luật hoặc là người có quan hệ họ hàng, cán bộ, công nhân viên tập đoàn.
"Hệ sinh thái" chia làm 4 nhóm chính, quan hệ chặt chẽ với nhau. Trong đó, nhóm thứ nhất là định chế tài chính tại VN do SCB giữ vai trò trung tâm; nhóm thứ hai là các công ty kinh doanh tại VN, chủ yếu hoạt động trong lĩnh vực bất động sản, nhà hàng, khách sạn; nhóm thứ ba là các công ty "ma" tại VN để lấy pháp nhân góp vốn đầu tư dự án, vay vốn NH; nhóm thứ tư là mạng lưới công ty tại nước ngoài, những nơi được mệnh danh "thiên đường thuế", có nhiệm vụ điều hành hoạt động đầu tư nước ngoài tại VN và quản lý tài sản của gia đình bà Lan ở nước ngoài.
Tại SCB, dù không trực tiếp giữ chức vụ trong ban lãnh đạo, nhưng với việc sở hữu hơn 90% cổ phần, bà Lan nắm quyền điều hành, chi phối, chỉ đạo toàn bộ hoạt động của NH này, bao gồm việc tuyển dụng cả nhân sự cấp cao, biến SCB trở thành công cụ tài chính để bị can tổ chức huy động tiền gửi.
Từ năm 2012 - 2022, SCB cho vay, giải ngân cho 1.366 khách hàng (710 cá nhân và 656 tổ chức); riêng nhóm của bà Lan có hơn 2.500 khoản vay với tổng số tiền hơn 1.066.000 tỉ đồng, chiếm 93% số tiền cho vay. Phần lớn các khoản nợ đều thuộc diện không có khả năng thu hồi.
Để có thể huy động số tiền lớn như vậy, bà Lan chỉ đạo cấp dưới là lãnh đạo SCB phối hợp cùng đơn vị thẩm định giá tạo lập khách hàng vay vốn khống, nhờ người đứng tên tài sản, tạo hồ sơ khống; có những khoản vay "lấy tiền trước, hợp thức hóa hợp đồng sau".
Một thủ đoạn khác được sử dụng, đó là các bị can lập hàng ngàn pháp nhân, thuê hàng ngàn cá nhân làm đại diện, đứng tên trên hồ sơ vay vốn. Mục đích của hành vi này nhằm tránh tình trạng khi kiểm tra trên ứng dụng CIC sẽ hiện ra dư nợ tín dụng lớn khiến không thể giải ngân.
Tiếp đó, để hợp thức hóa việc rút tiền và tránh bị truy vết theo dòng tiền, bà Lan chỉ đạo cán bộ tại SCB chuyển tiền giải ngân vào các công ty "ma" thuộc "hệ sinh thái", rồi mới rút tiền mặt, cắt đứt dòng tiền. Khi đến hạn không trả được nợ, bà Lan tiếp tục vẽ ra các khoản vay khống, số tiền chiếm đoạt theo đó mà tăng theo cấp số cộng.
Kết quả điều tra xác định, từ tháng 2.2018 đến tháng 10.2022, bà Lan chỉ đạo lập khống 916 hồ sơ vay vốn rút tiền chiếm đoạt của SCB, qua đó chiếm đoạt số tiền hơn 304.000 tỉ đồng, đồng thời gây thiệt hại số tiền lãi phát sinh hơn 129.000 tỉ đồng. Hành vi này phạm vào tội tham ô tài sản.
Ngoài ra, từ tháng 1.2012 đến tháng 12.2017, với thủ đoạn tương tự, bà Lan chỉ đạo các thuộc cấp để SCB giải ngân 368 khoản vay khác, gây thiệt hại hơn 64.000 tỉ đồng. Nhưng vì thời điểm này bộ luật Tố tụng Hình sự năm 2015 chưa quy định về hành vi tham ô trong lĩnh vực tư nhân, nên bà Lan bị đề nghị truy tố tội vi phạm quy định về hoạt động ngân hàng, các hoạt động khác liên quan đến hoạt động ngân hàng.
Trong vụ án xảy ra tại Tập đoàn Vạn Thịnh Phát và ngân hàng SCB, Chủ tịch Vạn Thịnh Phát Trương Mỹ Lan bị đề nghị truy tố 3 tội danh là “Đưa hối lộ”, “Tham ô tài sản” và “Vi phạm hoạt động của ngân hàng, hoạt động khác liên quan đến hoạt động ngân hàng”. Có thể thấy, kể từ khi Bộ luật Hình sự 2015 có hiệu lực, đây là lần đầu tiên cơ quan điều tra đã khởi tố, điều tra tội tham ô tài sản ngay cả đối tượng là chủ doanh nghiệp ngoài Nhà nước.
2. Phân hóa trách nhiệm, miễn trách nhiệm hình sự đối với nhóm đối tượng thứ yếu, không có động cơ vụ lợi.
Đây cũng là một trong những điểm đặc biệt trong công tác tố tụng đại án này. Đồng thời cũng là chủ trương rất mới trong chỉ đạo của Ban Chỉ đạo Trung ương về phòng, chống tham nhũng, tiêu cực.
Cụ thể, theo kết luận điều tra, ngoài 86 bị can đã bị đề nghị truy tố, còn có một số cá nhân có hành vi vi phạm liên quan ở các mức độ khác nhau. Tuy nhiên, căn cứ đường lối chính sách pháp luật của Đảng, Nhà nước; căn cứ vào tính chất, mức độ hành vi sai phạm của từng đối tượng mà cơ quan chức năng có phương án xử lý với từng đối tượng cụ thể.
Theo đó, người nhận số tiền lớn, gây hậu quả đặc biệt nghiêm trọng phải bị truy tố, xét xử. Người nhận ít, không có động cơ; nhận tiền vào dịp lễ tết như bồi dưỡng, quà; không cam kết làm gì để có lợi cho bên đưa tiền sẽ được cân nhắc kỹ lưỡng về nguyên nhân, hoàn cảnh. Các trường hợp không xử lý về mặt hình sự nhưng Cơ quan điều tra đều có văn bản kiến nghị các cơ quan chủ quản xử lý nghiêm theo các quy định của Đảng và chính quyền.
Cụ thể, liên quan đến vụ án, có 18 bị can trong Đoàn thanh tra Ngân hàng SCB được xác định đã nhận tiền, lợi ích vật chất từ bà Trương Mỹ Lan và SCB. Tuy nhiên có 7 người không bị xem xét trách nhiệm hình sự.
7 người này gồm ông Lại Văn Bách, bà Bùi Vũ Hồng Trang, bà Phạm Thị Thùy Linh (cùng thuộc Kiểm toán Nhà nước), ông Phạm Quốc Linh, Phạm Hồng Linh, bà Nguyễn Lan Hương (cùng thuộc Cơ quan Thanh tra giám sát ngân hàng) và bà Nguyễn Hà Linh (cán bộ Thanh tra Chính phủ).
Cơ quan điều tra cho rằng trong quá trình tham gia đoàn thanh tra, họ là cấp dưới, chỉ là thành viên đoàn thanh tra, chỉ tham gia một phần việc. Các báo cáo do họ thực hiện đã phản ánh trung thực nội dung, kết quả thanh tra. Những thành viên này không được bà Đỗ Thị Nhàn (cựu Cục trưởng Cục II, trưởng Đoàn thanh tra) phân công nhiệm vụ tổng hợp số liệu chung về thực trạng tài chính, nợ xấu và các sai phạm, vi phạm của Ngân hàng SCB.
Khi ký biên bản họp Đoàn, những người này chỉ được tham gia ý kiến đối với phần việc thực hiện nên không biết toàn bộ nội dung kết quả thanh tra, không biết thực trạng tài chính yếu kém và các sai phạm nghiêm trọng của Ngân hàng SCB. Trong khi đó, một số nội dung thanh tra đã bị Tổ tổng hợp biên tập, cắt gọt, chỉnh sửa theo chỉ đạo của bà Đỗ Thị Nhàn.
Cơ quan điều tra đánh giá tính chất, mức độ hành vi của họ là thứ yếu, bị động, phụ thuộc theo ý kiến chỉ đạo, áp đặt của bà Đỗ Thị Nhàn và họ đều không có chức vụ trong quá trình thanh tra. Qua quá trình làm việc, Cơ quan điều tra xác định những người này đã thành khẩn khai báo về sai phạm và việc nhận tiền; tích cực hợp tác giúp nhanh chóng làm rõ vụ án, chủ động nộp lại toàn bộ số tiền vụ lợi. Do đó Cơ quan điều tra không xem xét trách nhiệm hình sự đối với 7 cá nhân này mà đề nghị xử lý về Đảng và chính quyền để đảm bảo tính răn đe của pháp luật.
Ảnh minh hoạ
Ngoài ra, đối với một số cá nhân là những người lệ thuộc, làm công ăn lương, không giữ chức vụ, vị trí chủ chốt, họ thực hiện nhiệm vụ chuyên môn theo yêu cầu của lãnh đạo… đây là các đối tượng có vai trò thứ yếu, do vậy Cơ quan điều tra cũng không xem xét trách nhiệm hình sự đối với các cá nhân này.
Trong đó, đối nhóm cán bộ ở cấp đơn vị/chi nhánh cho vay; tái thẩm định cho vay; tham mưu cho Ban Tổng giám đốc, cán bộ giúp việc cho Hội đồng quản trị, Ban Kiểm soát có tham gia trong hồ sơ vay vốn không đảm bảo quy định đối với các khách hàng thuộc nhóm Vạn Thịnh Phát vay vốn Ngân hàng SCB…
Theo QCĐT, các cá nhân này đều là những người lệ thuộc, làm công ăn lương, không giữ chức vụ, vị trí chủ chốt, họ thực hiện nhiệm vụ chuyên môn theo yêu cầu của lãnh đạo Ngân hàng SCB. Quá trình điều tra, những người này đã tích cực hợp tác, góp phần có hiệu quả vào việc điều tra, xử lý tội phạm, do vậy Cơ quan điều tra cũng không xem xét trách nhiệm hình sự đối với các cá nhân này.
Đối với nhóm đối tượng được thuê đứng tên khoản vay, đứng tên đại diện pháp luật công ty ký hồ sơ vay, đứng tên tài sản bảo đảm, ký chứng từ, chuyển tiền, làm nhân viên kế toán, nhân sự hành chính…liên quan đến các hồ sơ vay vốn không đảm bảo quy định đối với các khách hàng thuộc nhóm Vạn Thịnh Phát vay vốn Ngân hàng SCB.
3. Đề nghị truy tố, xét xử đối với cả bị can bỏ trốn
Vụ án Vạn Thịnh Phát – SCB là vụ án đặc biệt nghiêm trọng - là điển hình sai phạm trong lĩnh vực ngân hàng, dùng ngân hàng để làm sân sau cho doanh nghiệp, trong hệ sinh thái Vạn Thịnh Phát. Đây cũng là một vụ án rất đặc biệt, đặc biệt ở chỗ Cơ quan điều tra đã có kết luận điều tra và đề nghị truy tố đối với bị can đang bị truy nã.
Trong quá trình khởi tố, điều tra vụ án, cơ quan chức năng đã xác định có 7 người giữ các chức vụ cao của Ngân hàng SCB đã giúp sức cho bà Trương Mỹ Lan, bằng việc tham gia vào các hành vi vi phạm quy định về hoạt động ngân hàng, tham ô tài sản, gây thiệt hại nặng nề cho ngân hàng này.
7 bị can này bị khởi tố để điều tra 2 nhóm tội vi phạm quy định về hoạt động ngân hàng, hoạt động khác liên quan đến hoạt động ngân hàng và tham ô tài sản, nhưng các bị can này đều đã bỏ trốn hoặc không biết rõ bị can đang ở đâu và hiện đang bị truy nã gồm: bà Nguyễn Thị Thu Sương, cựu Chủ tịch HĐQT SCB; Ông Đinh Văn Thành, cựu Chủ tịch HĐQT SCB; Ông Chiêm Minh Dũng, cựu Phó tổng giám đốc SCB; Ông Trầm Thích Tồn, cựu thành viên HĐQT SCB; Ông Nguyễn Lâm Anh Vũ, cựu Phó giám đốc SCB chi nhánh Bến Thành; Ông Sun Henry Ka Ziang thành viên HĐQT SCB và ông Lee George Lam, cựu Thành viên HĐQT SCB.
5/7 bị can bỏ trốn là cựu cán bộ ngân hàng SCB bị đề nghị truy tố, xét xử vắng mặt.
Theo quy định của pháp luật về tố tụng hình sự, trong quá trình điều tra vụ án hình sự nếu bị can bỏ trốn thì cơ quan điều tra sẽ truy nã và có thể tạm đình chỉ một phần hoặc toàn bộ vụ án để chờ kết quả truy nã bị can.
Cụ thể, Điều 229 bộ luật tố tụng hình sự năm 2015 quy định: Cơ quan điều tra ra quyết định tạm đình chỉ điều tra khi thuộc một trong các trường hợp: "Khi chưa xác định được bị can hoặc không biết rõ bị can đang ở đâu nhưng đã hết thời hạn điều tra vụ án. Trường hợp không biết rõ bị can đang ở đâu, Cơ quan điều tra phải ra quyết định truy nã trước khi tạm đình chỉ điều tra". Trong trường hợp vụ án có nhiều bị can mà lý do tạm đình chỉ điều tra không liên quan đến tất cả bị can thì có thể tạm đình chỉ điều tra đối với từng bị can.
Tuy nhiên, theo Kết luận điều tra, căn cứ quy định của pháp luật, cơ quan điều tra đề nghị Viện KSND Tối cao, Tòa án cấp sơ thẩm truy tố, xét xử vắng mặt đối với 5 bị can hiện vẫn đang bỏ trốn để đảm bảo tính răn đe và phòng ngừa chung.
Trước đó, Cơ quan CSĐT Bộ Công an đã ra Quyết định truy nã đối với 7 bị can. Bộ Công an yêu cầu các bị can tự giác ra đầu thú để hưởng chính sách khoan hồng, đồng thời đảm bảo thực hiện quyền tự bào chữa và trình bày các nội dung liên quan đến vụ án theo quy định của pháp luật.
Trong số 7 bị can bị truy nã, có 2 bị can mang quốc tịch nước ngoài. Theo kết luận của Cơ quan CSĐT Bộ Công an, cơ quan điều tra quyết định tạm đình chỉ điều tra vụ án hình sự đối với bị can, quyết định tạm đình chỉ điều tra bị can đối với 2 bị can Henry Sun Ka Ziang và Lee George Lam.
Có thể thấy, trước đây, trong một số vụ án tham nhũng, tiêu cực, việc điều tra, xử lý gặp khó khăn, vướng mắc, chậm tiến độ, do có bị can và một số đối tượng liên quan bỏ trốn, việc truy nã chưa có kết quả, phải tạm đình chỉ điều tra đối bị can đó, như trong vụ án xảy ra tại Công ty Nhật Cường (có 7 bị can bỏ trốn, trong đó có Bùi Quang Huy); vụ án xảy ra tại dự án 2-4-6 Hai Bà Trưng (bị can Hồ Thị Kim Thoa, nguyên Thứ trưởng Công thương)… Điều này khiến dư luận bức xúc, ảnh hưởng đến hiệu quả răn đe, trừng trị của pháp luật.
Tuy nhiên, trong một số vụ án tham nhũng tiêu cực xảy ra gần đây, với sự quyết tâm các cơ quan chức năng đã điều tra, truy tố, xét xử vắng mặt cả những đối tượng bỏ trốn. Cụ thể như trong vụ án “Vi phạm quy định về đấu thầu gây hậu quả nghiêm trọng” xảy ra tại Bệnh viện đa khoa Đồng Nai, Công ty Cổ phần Tiến bộ quốc tế (AIC), Tòa án nhân dân thành phố Hà Nội đã xét xử vắng mặt đối với 8 bị cáo, trong đó có đối tượng chủ mưu Nguyễn Thị Thanh Nhàn, Chủ tịch Hội đồng quản trị kiêm Tổng Giám đốc Công ty AIC bị tuyên phạt 30 năm tù giam.
4. Xác minh, truy vết dòng tiền phạm tội để kịp thời kê biên, phong toả tài sản
Có thể nói, đây cũng là một điểm đặc biệt trong quá trình tố tụng vụ án đặc biệt nghiêm trọng này. Theo đó, trong quá trình điều tra, cơ quan chức năng đã rà soát và truy vết theo dòng tiền có nguồn gốc từ hành vi phạm tội của bà Trương Mỹ Lan và các người liên quan. Điều này giúp cơ quan chức năng kịp thời kê biên, phong toả hàng ngàn tài sản đảm bảo khắc phục hậu quả vụ án.
Kết quả điều tra xác định, trong khoảng 3 năm, khoảng 108.878 tỷ đồng và hơn 14,757 triệu USD được vận chuyển từ ngân hàng SCB về Tập đoàn Vạn Thịnh Phát, nhà của bà Trương Mỹ Lan...
Tòa nhà Tập đoàn Vạn Thịnh Phát trên đường Trần Hưng Đạo, Quận 1, TP.HCM.
Trong vụ án xảy ra tại Tập đoàn Vạn Thịnh Phát, Ngân hàng SCB và các đơn vị liên quan, Cơ quan Cảnh sát điều tra Bộ Công an cáo buộc bà Trương Mỹ Lan đã sử dụng những thủ đoạn gian dối để lập phương án rút, cắt đứt dòng tiền sau khi giải ngân tiền từ SCB.
Theo kết luận điều tra, để hợp thức việc rút tiền, tránh bị cơ quan chức năng phát hiện, truy vết dòng tiền, bà Lan chỉ đạo các bị can tại SCB và Vạn Thịnh Phát sử dụng các phương án vay vốn khống thực hiện giải ngân, chuyển tiền vào các tài khoản của những cá nhân, pháp nhân "ma" hoặc cho họ rút tiền mặt để "cắt đứt dòng tiền".
Khi cần sử dụng ngay một số tiền mặt, bà Lan chỉ đạo Bùi Văn Dũng (lái xe riêng) đến SCB chi nhánh Sài Gòn để nhận tiền. Cùng lúc đó, nhân viên SCB sẽ liên hệ với người của Vạn Thịnh Phát yêu cầu cung cấp pháp nhân, cá nhân nhận tiền, rút tiền... lập phiếu chi và các thủ tục để hoàn tất nghiệp vụ rút tiền mặt.
Sau đó, những cá nhân/đại diện pháp nhân "ma" sẽ đến ngân hàng để ký chứng từ rút tiền. Tiền mặt sẽ được xuất khỏi quỹ, giao cho Dũng.
Tài xế của bà Lan sau đó sẽ chở tiền về nhà Chủ tịch Vạn Thịnh Phát ở tòa nhà Sherwood (quận 3, TPHCM), giao cho một cá nhân tên Trần Thị Hoàng Uyên. Uyên theo chỉ đạo của bà Lan giao tiền cho những người đến nhận và không lưu trữ, ghi chép gì về người nhận tiền.
Một phương thức khác được nêu trong kết luận điều tra là Dũng sẽ chở tiền từ ngân hàng về trụ sở Tập đoàn Vạn Thịnh Phát ở số 193-203 Trần Hưng Đạo (quận 1 TPHCM), giao theo chỉ đạo của bà Lan hoặc chuyển tiền trực tiếp cho các cá nhân mà bà Lan yêu cầu.
Kết quả điều tra xác định, từ ngày 26/2/2019 đến ngày 12/9/2022, Dũng đã vận chuyển khoảng 108.878 tỷ đồng và hơn 14,757 triệu USD từ SCB về Tập đoàn Vạn Thịnh Phát, nhà của bà Lan hoặc đưa, giao cho một số cá nhân theo chỉ đạo của nữ chủ tịch tập đoàn.
Khi chưa cần sử dụng tiền mặt, bà Lan chỉ đạo cấp dưới tại SCB và Vạn Thịnh Phát sử dụng các pháp nhân/cá nhân mở tài khoản tại SCB để nhận tiền, chuyển tiền từ các công ty được giải ngân sang tài khoản của các pháp nhân, cá nhân này. Khi cần sử dụng, các đối tượng sẽ lập ra phương án chuyển tiền lòng vòng, chuyển đến các tài khoản theo mục đích sử dụng của bà Lan.
Bằng các thủ đoạn nêu trên, Bộ Công an xác định, theo chứng từ giải ngân; việc chuyển tiền giải ngân vốn vay đến các tổ chức, cá nhân; tra thông tin chuyển tiền cho đến khi tiền ra khỏi hệ thống SCB, ngân hàng ghi nhận tiền đã được chuyển qua tài khoản của 483 cá nhân và 450 pháp nhân (F1 nhận tiền) từ các cá nhân, pháp nhân được giải ngân theo phương án vay vốn trên.
