TS. Vũ Tiến Lộc - Đại biểu Quốc hội thành phố Hà Nội, Chủ tịch Trung tâm Trọng tài Quốc tế Việt Nam.
Dự thảo Luật Thực hiện dân chủ ở cơ sở đã được Quốc hội cho ý kiến lần đầu tại Kỳ họp thứ ba, Quốc hội khóa XV. Ngay sau kỳ họp, Ủy ban Thường vụ Quốc hội đã chỉ đạo cơ quan chủ trì thẩm tra phối hợp với cơ quan chủ trì soạn thảo và các cơ quan hữu quan tổ chức nghiên cứu, khảo sát, lấy ý kiến các đối tượng chịu sự tác động, ý kiến chuyên gia, nhà khoa học. Dự thảo luật đã được thảo luận tại hội nghị đại biểu Quốc hội chuyên trách mới đây. Các đoàn đại biểu Quốc hội đã thảo luận và lấy ý kiến về dự án luật này.
Tại phiên họp, giải trình, tiếp thu, chỉnh lý về phạm vi điều chỉnh của dự thảo luật, Chủ nhiệm Ủy ban Pháp luật của Quốc hội Hoàng Thanh Tùng cho biết, Ủy ban Thường vụ Quốc hội đã rà soát, cập nhật đầy đủ các quy định của pháp luật hiện hành về thực hiện dân chủ ở tổ chức có sử dụng lao động, bổ sung các quy định để bảo đảm việc thực hiện dân chủ của người lao động thực chất hơn, có tính khả thi hơn, không chỉ giới hạn trong việc bảo đảm thực hiện quan hệ lao động mà còn mở rộng hơn với tư cách là công dân tham gia quản lý xã hội.
Liên quan đến thực hiện dân chủ tại doanh nghiệp nhà nước, Ủy ban Thường vụ Quốc hội thống nhất: doanh nghiệp nhà nước hiện nay không chỉ bao gồm các doanh nghiệp có 100% vốn do Nhà nước đầu tư, thành lập, tổ chức quản lý. Do đó, nếu chỉ quy định về thực hiện dân chủ ở cơ sở tại các doanh nghiệp nhà nước theo Luật Doanh nghiệp năm 2020 thì sẽ chưa thật sự đầy đủ. Vì vậy, Ủy ban Thường vụ Quốc hội đề nghị cần có quy định chung về thực hiện dân chủ tại tất cả các loại hình doanh nghiệp cũng như tổ chức có sử dụng lao động nói chung để bảo đảm tính bình đẳng.
Liên quan đến vấn đề này, TS. Vũ Tiến Lộc - Đại biểu Quốc hội thành phố Hà Nội, Chủ tịch Trung tâm Trọng tài Quốc tế Việt Nam trong thư gửi Ủy ban Thường vụ Quốc hội đã bày tỏ sự nhất trí cao với sự cần thiết của việc thúc đẩy dân chủ ở cơ sở theo các kênh đa dạng, qua đó bảo đảm quyền dân chủ một cách thực tiễn và thực chất. Tuy nhiên, ông cũng đồng tình với ý kiến của nhiều vị đại biểu Quốc hội và các hiệp hội doanh nghiệp về việc đề nghị Quốc hội cân nhắc không mở rộng phạm vi điều chỉnh của Luật dân chủ ở cơ sở sang khu vực doanh nghiệp, nhất là với các doanh nghiệp ngoài nhà nước, được quy định tại các chương I và chương IV của Dự thảo Luật với các lý do chủ yếu sau đây:
Thứ nhất, theo Cương lĩnh của Đảng (2011) “Nhân dân thực hiện quyền làm chủ thông qua hoạt động của Nhà nước, của hệ thống chính trị và các hình thức dân chủ trực tiếp, dân chủ đại diện”. Điều 2 Hiến pháp (2013) cũng khẳng định “Nhà nước Cộng hòa Xã hội Chủ nghĩa Việt Nam là Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa của dân, do dân và vì dân. Nước Cộng hòa Xã hội Chủ nghĩa Việt Nam do Nhân dân làm chủ, tất cả quyền lực Nhà nước đều thuộc về nhân dân”. Có thể thấy trong cả hai văn bản tối quan trọng này, khái niệm dân chủ được xem xét trong phạm vi quan hệ giữa Nhà nước (bao gồm các cơ quan, tổ chức thuộc hệ thống chính trị) với Nhân dân; đồng thời, quyền làm chủ của người dân phải được thực hiện thông qua và gắn với Nhà nước cũng như hệ thống chính trị.
Trong khi đó, doanh nghiệp nói riêng và các tổ chức kinh tế nói chung là các thực thể được thành lập theo pháp luật doanh nghiệp, nằm ngoài bộ máy Nhà nước và cũng không thuộc hệ thống các tổ chức chính trị ở nước ta. Doanh nghiệp không có bất kỳ quyền lực hay chức năng nào của Nhà nước trong các quan hệ với người lao động của mình hay người dân, tổ chức khác. Thậm chí, bản thân doanh nghiệp cũng là một chủ thể ngoài Nhà nước và cũng có quyền tương tự các chủ thể khác trong thực hiện quyền dân chủ trong mối quan hệ với các cơ quan Nhà nước và các tổ chức thuộc hệ thống chính trị. Trước Nhà nước và pháp luật, doanh nghiệp và người lao động trong doanh nghiệp là bình đẳng về vị thế và quyền dân chủ, không bên nào có quyền “làm chủ” hay giám sát bên nào.
Thứ hai, Cương lĩnh của Đảng (2011) cũng nhấn mạnh chủ trương “phân định rõ quyền của người sử hữu, quyền của người sử dụng tư liệu sản xuất và quyền quản lý Nhà nước trong lĩnh vực kinh tế, bảo đảm mọi tư liệu sản xuất đều có người làm chủ, mọi đơn vị kinh tế đều tự chủ, tự chịu trách nhiệm về kết quả sản xuất kinh doanh của mình”. Thể chế hoá chủ trương này, Hiến pháp (2013) quy định “mọi người đều có quyền tự do kinh doanh trong những lĩnh vực trong những ngành nghề pháp luật không cấm”, “Nhà nước xây dựng hoàn thiện thể chế điều tiết kinh tế trên cơ sở bảo đảm tôn trọng các quy luật thị trường”. Hệ thống pháp luật về dân sự, về doanh nghiệp và kinh doanh ở nước ta tiếp tục khẳng định quyền tự chủ kinh doanh và tự chịu trách nhiệm về hiệu quả sản xuất kinh doanh của doanh nghiệp.
Như vậy nguyên tắc về “quyền làm chủ” ở đây là rất mạch lạc: Quyền lực Nhà nước thuộc về Nhân dân, Quyền kinh doanh thuộc về doanh nghiệp. Trong doanh nghiệp, ngoại trừ các vấn đề liên quan trực tiếp tới quan hệ lao động với các thiết chế về đàm phán, thương lượng, tham vấn giữa hai bên đã được ghi nhận trong pháp luật lao động, người lao động không thể can thiệp vào quyền tự chủ kinh doanh của chủ doanh nghiệp. Hơn thế nữa, về mặt thực tiễn, trong nhiều trường hợp sự can thiệp của người lao động vào các quyết định thuộc quyền của chủ doanh nghiệp là không khả thi, khi bản thân lãnh đạo trong doanh nghiệp có thể cũng chỉ là người lao động, không phải là chủ sở hữu doanh nghiệp.
Thứ ba, từ góc độ quan hệ giữa doanh nghiệp và người lao động, pháp luật về lao động và công đoàn đã xác định rõ công đoàn Việt Nam và các tổ chức đại diện khác của người lao động tại cơ sở là người đại diện để bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp chính đáng của người lao động và là chủ thể có trách nhiệm tham gia xây dựng quan hệ lao động hài hòa, tiến bộ và ổn định trong doanh nghiệp. Các tiêu chuẩn và quy định về quan hệ lao động ở nước ta hiện nay cơ bản đã đạt chuẩn mực quốc tế theo các công ước quốc tế và các hiệp định thương mại tự do thế hệ mới mà chúng ta đã ký kết.
Vì vậy việc đưa thêm thiết chế dân chủ vào doanh nghiệp như dự kiến tại Dự thảo Luật có thể dẫn tới chồng chéo lên nhiệm vụ của tổ chức công đoàn, tổ chức đại diện người lao động và các đoàn thể chính trị- xã hội khác trong doanh nghiệp. Đồng thời, việc thêm thiết chế này có thể làm phức tạp thêm mối quan hệ lao động trong doanh nghiệp, nhất là khi không thể phân biệt rõ cách thức phối hợp với các thiết chế đã có cũng như biện pháp xử lý trong trường hợp có ý kiến khác nhau.
Thứu tư, từ góc độ hội nhập kinh tế quốc tế, trong bối cảnh cạnh tranh rất gay gắt trong thu hút FDI như hiện nay, việc yêu cầu thiết lập thêm một thiết chế của người lao động trong doanh nghiệp, có quyền làm chủ và can thiệp ở các mức độ khác nhau vào quyền tự chủ kinh doanh của doanh nghiệp, chắc chắn sẽ khiến các nhà đầu tư tiềm năng phải thận trọng hơn khi quyết định đưa vốn vào Việt Nam. Điều này cũng sẽ là trở lực đáng kể cho chúng ta trong thúc đẩy quá trình xem xét phê chuẩn hiệp định bảo hộ đầu tư Việt Nam - EU cũng như xúc tiến các hiệp định bảo hộ đầu tư và thương mại tự do khác.
Thứ năm, từ góc độ cộng đồng doanh nghiệp, trước và trong kỳ họp này của Quốc hội, các tổ chức đại diện cho cộng đồng doanh nghiệp trong nước như VCCI, 8 hiệp hội doanh nghiệp trong những ngành kinh tế trọng điểm đang tạo ra nhiều việc làm nhất trong nền kinh tế Việt Nam (như dệt may, da giày, thủy sản, đồ gỗ, ô tô xe máy…), và các hiệp hội doanh nghiệp nước ngoài (như hiệp hội doanh nghiệp Châu Âu tại Việt Nam – Eurocham) đã liên tục kiến nghị với Quốc hội không đưa doanh nghiệp vào đối tượng áp dụng của Dự thảo luật, không bắt buộc thành lập ban thanh tra nhân dân tại các doanh nghiệp xuất phát từ các căn cứ pháp lý xác đáng cũng như các rủi ro thực tiễn đầy quan ngại.
Từ các lý do trên đây, TS. Vũ Tiến Lộc đề nghị Uỷ ban Thường vụ Quốc hội xem xét quyết định không đưa chủ thể kinh doanh, các tổ chức sử dụng lao động ngoài công lập, nhất là các doanh nghiệp ngoài nhà nước, vào phạm vi điều chỉnh của dự Luật dân chủ ở cơ sở; và không yêu cầu thành lập ban thanh tra nhân dân tại các doanh nghiệp này. Đồng thời, để có thêm ý kiến từ cộng đồng doanh nghiệp, ông Lộc cũng đề nghị Ban soạn thảo tổ chức các hội nghị tham vấn ý kiến rộng rãi của các doanh nghiệp, hiệp hội doanh nghiệp, các tổ chức sử dụng lao động và chuyên gia trước khi hoàn chỉnh dự thảo trình Quốc hội vào cuối kỳ họp.
