Dự thảo Luật Đấu thầu sửa đổi và Luật Giá sửa đổi – một trong những dự án luật mà người dân và doanh nghiệp đặc biệt quan tâm, đang được Ủy ban Thường vụ Quốc hội xem xét và cho ý kiến phiên họp chuyên đề pháp luật tháng 9-2022
Nhận diện những lỗ hổng pháp luật về đấu thầu, định giá từ thực tế các vụ án
1. Pháp luật đấu thầu hiện hành quy định một số trường hợp được chỉ định thầu như: gói thầu cần thực hiện để khắc phục ngay hoặc để xử lý kịp thời hậu quả gây ra do sự cố bất khả kháng; gói thầu cần thực hiện để bảo đảm bí mật nhà nước; gói thầu cần triển khai ngay để tránh gây nguy hại trực tiếp đến tính mạng, sức khỏe và tài sản của cộng đồng dân cư trên địa bàn hoặc để không ảnh hưởng nghiêm trọng đến công trình liền kề; gói thầu mua thuốc, hóa chất, vật tư, thiết bị y tế để triển khai công tác phòng, chống dịch bệnh trong trường hợp cấp bách…
Tuy nhiên, đây lại chính là kẽ hở lớn nhất mà các đối tượng là cán bộ, công chức có quyền hạn trong công tác tổ chức đấu thầu lợi dụng, thông đồng móc ngoặc với các doanh nghiệp bên ngoài để thực hiện chỉ định thầu đối với các gói thầu cấp bách, đặc thù. Điều này có thể thấy rõ qua hàng loạt các vụ án nâng khống giá thiết bị vật tư y tế trong thời gian qua như vụ Việt Á, vụ CDC Hà Nội,...
Theo đó, lợi dụng tình hình đại dịch Covid 19 bùng phát mạnh, cấp bách phải mua thuốc, hóa chất, vật tư, thiết bị y tế để triển khai công tác phòng, chống dịch bệnh trên cả nước, các đối tượng đã các đối tượng áp dụng triệt để hình thức chỉ định thầu nhằm mục đích trục lợi mà không phải thông qua sự kiểm duyệt của bất cứ tổ chức có thẩm quyền nào khác.
Hàng loạt các vụ án tiêu cực, tham nhũng liên quan đến hoạt động đấu thầu xảy ra trong nhiều lĩnh vực như y tế, những khoảng trống trong trong các quy định Luật Đấu thầu, Luật giá
2. Bên cạnh đó, Luật Đấu thầu hiện hành cũng có quy định về hạn mức được chỉ định thầu. Theo đó, Điểm e Khoản 1 Điều 22 Luật Đấu thầu quy định một trong những trường hợp được áp dụng hình thức chỉ định thầu là gói thầu có giá gói thầu trong hạn mức được áp dụng hình thức chỉ định thầu theo quy định của Chính phủ phù hợp với điều kiện kinh tế-xã hội trong từng thời kỳ.
Đồng thời, Điều 33 Luật Đấu thầu quy định kế hoạch lựa chọn nhà thầu được lập cho toàn bộ dự án, dự toán mua sắm. Trường hợp chưa đủ điều kiện lập kế hoạch lựa chọn nhà thầu cho toàn bộ dự án, dự toán mua sắm thì lập kế hoạch lựa chọn nhà thầu cho một hoặc một số gói thầu để thực hiện trước.
Tưởng chừng đây sẽ là quy định gỡ khó cho chủ đầu tư, tạo điều kiện thuận lợi để đẩy nhanh tiến độ các dự án cấp bách. Nhưng thực tế lại là kẽ hở để nhiều đối tượng lợi dụng, lách luật cố tình chia nhỏ gói thầu nhằm mục đích đủ điều kiện hạn mức theo quy định để thực hiện chỉ định thầu, hoặc gộp nhiều các gói thầu nhỏ khác nhau lại với nhau để tạo ra một gói thầu phức tạp đến mức chỉ một doanh nghiệp cụ thể mới có thể thực hiện và do đó có thể được sử dụng để tránh các thủ tục đấu thầu thực sự cạnh tranh.
Mặc dù pháp luật có quy định, việc phân chia gói thầu mua sắm, dự án thành các gói thầu hoặc gộp những gói thầu nhỏ lại thành một gói thầu lớn nhưng phải căn cứ theo tính chất kỹ thuật, trình tự thực hiện; bảo đảm tính đồng bộ của dự án, dự toán mua sắm và quy mô gói thầu hợp lý…
Minh chứng cho điều này có thể kể đến như trường hợp sai phạm trong công tác đấu thầu thuốc chữa bệnh của Bệnh viện Đa khoa tỉnh Gia Lai được thanh tra tỉnh Gia Lai chỉ ra tại kết luận thanh tra số 09 năm 2019. theo đó, Bệnh viện Đa khoa tỉnh Gia Lai (BVĐK Gia Lai) mắc hàng loạt sai phạm. Sai phạm nghiêm trọng nhất là cố ý làm chậm công tác đấu thầu, chia nhỏ các gói thầu để chỉ định thầu trái luật.
Hay như trong vụ án vi phạm quy định về đầu tư công trình xây dựng gây hậu quả nghiêm trọng xảy ra tại Tổng công ty Phát triển đường cao tốc Việt Nam (VEC) liên quan đến cao tốc Đà Nẵng – Quảng Ngãi, quá trình điều tra, xử lý vụ án, các cơ quan tố tụng cũng đã chỉ ra tình trạng chia nhỏ, ‘băm nát’ gói thầu, giao nhiều nhà thầu phụ, thầu thứ cấp không đủ năng lực làm dự án, dẫn đến mất kiểm soát chất lượng...
Hay như mới đây nhất tại TP. Cần Thơ, Thanh tra TP Cần Thơ đã thực hiện thanh tra việc mua sắm và sử dụng các trang thiết bị, vật tư, phương tiện phòng, chống dịch, các loại xét nghiệm chẩn đoán nhanh và xét nghiệm sinh học phân tử RT-PCR xác định Covid-19 tại Sở Y tế và cơ quan, đơn vị có liên quan. Kết quả thanh tra cho thấy, có dấu hiệu chia tách nhỏ gói thầu để tiến hành mua sắm ở một số bệnh viện để thực hiện chỉ định thầu theo quy trình rút gọn…
3. Theo quy định của pháp luật về đấu thầu, hầu hết thông tin đấu thầu đều bắt buộc công bố công khai trên Hệ thống mạng đấu thầu quốc gia và Báo Đấu thầu, từ thông tin kế hoạch lựa chọn nhà thầu, thông báo mời thầu… cho đến kết quả lựa chọn nhà thầu. Tuy nhiên, việc công bố thông tin mời thầu nhiều nơi, nhiều lúc chưa được thực hiện nghiêm chỉnh, tình trạng sai sót, nội dung không rõ ràng, thiếu hoặc không đầy đủ về thông tin đấu thầu xảy ra khá phổ biến, thậm chí một số đơn vị còn không công bố…
việc công bố thông tin mời thầu nhiều nơi, nhiều lúc chưa được thực hiện nghiêm chỉnh, tình trạng sai sót, nội dung không rõ ràng, thiếu hoặc không đầy đủ
Mặc dù, pháp luật về đấu thầu trao quyền cho bên mời thầu tự đăng tải và chịu trách nhiệm về nội dung thông tin đấu thầu công khai. Tuy nhiên, lại thiếu những quy định cụ thể về kiểm tra giám sát. Đặc biệt, vai trò giám sát công khai thông tin đấu thầu của các tổ chức xã hội tại địa phương gần như bị “bỏ trống”. Tạo điều kiện cho đối tượng có quyền hạn ở những vị trí quyết định trong hoạt động đấu thầu dễ dàng cài cắm các điều khoản có lợi cho một hoặc một số doanh nghiệp tham gia dự thầu; “lập lờ”, “che giấu”, không công khai đầy đủ hồ sơ mời thầu theo quy định; thậm chí có trường hợp còn lợi dụng quyền lực can thiệp thô bạo vào công tác đấu thầu làm sai lệch kết quả đấu thầu…
Điển hình như trong các vụ án liên quan đến ông Nguyễn Đức Chung (cựu Chủ tịch TP. Hà Nội). Theo đó, trong vụ mua chế phẩm Redoxy-3C của Công ty TNHH MTV Thoát nước Hà Nội, ông Nguyễn Đức Chung có hành vi chỉ đạo Công ty TNHH một thành viên Thoát nước Hà Nội mua chế phẩm Redoxy 3C của Công ty Watch Water - CHLB Đức theo kiểu độc quyền qua Công ty TNHH thương mại dịch vụ Arktic để xử lý, duy trì chất lượng hồ trên địa bàn thành phố Hà Nội trái quy định, gây thiệt hại tài sản nhà nước.
Còn tại vụ án vi phạm quy định đấu thầu gây hậu quả nghiêm trọng xảy ra tại Sở Kế hoạch và Đầu tư Hà Nội, cùng một số đơn vị liên quan, ông Chung đã chỉ đạo đình chỉ thầu không đúng thẩm quyền, can thiệp trái pháp luật vào hoạt động đấu thầu. Cụ thể, ông Chung đã chỉ đạo Sở KH-ĐT Hà Nội đã sửa đổi hồ sơ mời thầu, bổ sung thêm các tiêu chí đánh giá, chỉ có 45% tài liệu hồ sơ gói thầu được đẩy lên hệ thống thông tin quốc gia về đăng ký doanh nghiệp… thập chí, các đối tượng còn có hành vi thông đồng, thỏa thuận với nhà thầu, tạo lợi thế cho nhà thầu liên danh Nhật Cường - Đông Kinh trúng thầu, gây thiệt hại về tài sản Nhà nước…
4. Liên quan đến những kẽ hở trong các qui định về Giá: nghiên cứu Luật Giá 2022, chúng tôi nhận thấy còn nhiều qui định không rõ ràng thiếu minh bạch, thiếu quy định giám sát, kiểm tra quy trình thực hiện thẩm định. Đặc biệt định giá không sát giá thị trường… là kẽ hở cho tiêu cực, gây thất thoát ngân sách Nhà nước khi thực hiện đấu thầu, đấu giá, mua sắm công…
Điển hình như Điều 29 và Điều 42 Luật Giá 2012 cho thấy pháp luật đã trao quyền cho doanh nghiệp có chức năng thẩm định giá quá lớn như: được quyền cung cấp dịch vụ thẩm định giá và nhận thù lao dịch vụ thẩm định giá theo giá thỏa thuận với khách hàng đã ghi trong hợp đồng; và hoạt động theo nguyên tắc độc lập về chuyên môn nghiệp vụ và chỉ chịu trách nhiệm trước khách hàng về tính chính xác, trung thực, khách quan của kết quả thẩm định giá.
Tuy nhiên, Luật lại không hề có quy định cơ quan nào, cấp nào có quyền hậu kiểm kết quả thẩm định; giám sát, kiểm tra quy trình thực hiện của thẩm định viên có đảm bảo theo luật định…
Điều này dẫn đến tình trạng “thổi giá” tăng giá gấp nhiều lần so với giá trị thực tế của hàng hoá trên thị trường nhằm hưởng lợi từ chênh lệch giá gói thầu. Và thường tình trạng này là có sự câu kết chặt chẽ giữa cán bộ đơn vị mời thầu, chủ đầu tư và “nhiều doanh nghiệp” khác nhau, trong đó đặc biệt là với các doanh nghiệp thẩm định giá.
Điều này chúng ta có thể nhìn thấy rõ nét nhất trong hàng loạt những vụ án liên quan đến đấu thầu, mua sắm trang thiết bị y tế tại CDC Hà Nội, Bệnh viện Bạch mai, Bệnh viện Tim Hà Nội… các đối tượng đã thông đồng, móc ngoặc với nhau để đưa ra các chứng thư thẩm định giá của các thiết bị, vật tư y tế cao gấp nhiều lần so với giá thị trường. Đặc biệt là vụ án Công ty Việt Á "bắt tay" với giám đốc CDC một loạt địa phương nâng khống giá kit xét nghiệm COVID-19 lên đến 45% để trục lợi hàng nghìn tỷ đồng.
Trong các vụ án liên quan đến cựu chủ tịch AIC Nguyễn Thị Thanh Nhàn, kết quả điều tra của cơ quan chức năng cũng xác định các bị can đã có hành vi thông đồng với đơn vị tư vấn thẩm định giá, ban hành chứng thư thẩm định giá theo giá cao hơn thị trường, móc ngoặc với nhà thầu và Công ty AIC để nâng giá thiết bị y tế. Tại dự án đầu tư xây dựng Bệnh viện Đa khoa tỉnh Đồng Nai, trong quá trình lập hồ sơ điều chỉnh dự án, hồ sơ đấu thầu 12 gói thầu mua sắm trang thiết bị y tế, các cán bộ thuộc chủ đầu tư, Công ty AIC, đơn vị thẩm định giá đã thông đồng để "thổi giá” thiết bị, gây thiệt hại tài sản nhà nước hơn 152 tỉ đồng.
Không chỉ lĩnh vực y tế, mà trong hầu hết tất cả các lĩnh vực khác thời gian qua xảy ra nhiều sai phạm trong lĩnh vực đấu thầu, đấu giá. Điển hình như liên tiếp thời gian gần đây, cơ quan Cảnh sát điều tra, Bộ Công an đã khởi tố hàng chục bị can ở Sở Giáo dục và Đào tạo các tỉnh: Quảng Ninh, Thanh Hóa, Điện Biên do có hành vi vi phạm quy định về đấu thầu gây hậu quả nghiêm trọng. Các vi phạm tại những địa phương này đều liên quan đến việc thực hiện các dự án đầu tư trang thiết bị giáo dục cho các trường mầm non và tiểu học. Đặc biệt, điểm chung về các sai phạm ở các tỉnh là cơ quan quản lý thông đồng với đơn vị thẩm định giá.
Kiến nghị
Những bất cập, kẽ hở trong các quy định pháp luật về đấu thầu, đấu giá.., dẫn đến phát sinh nhiều hệ lụy trong thực tế thi hành, “ vô tình” giúp một số cá nhân và tổ chức lợi dụng để tham nhũng và trục lợi, gây lãng phí, thất thoát tài sản của Nhà nước.
Thực tế nghiên cứu các vụ án tiêu cực, tham nhũng xảy ra liên quan đến hoạt động đấu thầu trong nhiều lĩnh vực như y tế, giáo dục, đầu tư xây dựng, mua sắm công... thời gian qua, chúng tôi cho rằng để bịt kín những kẽ hở lớn trong các quy định Luật Đấu thầu, Luật Giá, cần:
1. Đối với lựa chọn nhà thầu, nhà đầu tư, Luật Đấu thầu sửa đổi cần điều chỉnh theo hướng tăng cường sử dụng hình thức đấu thầu rộng rãi công khai, hạn chế thấp nhất các trường hợp chỉ định thầu; quy định rõ và chặt chẽ các điều kiện được chỉ định thầu.
2. Sửa đổi bổ sung các quy định về công khai thông tin đấu thầu, công khai kết quả lựa chọn nhà thầu và hợp đồng, đặc biệt là vấn đề công bố thông tin mời thầu phải đảm bảo kịp thời và chính xác để doanh nghiệp dễ dàng tiếp cận một cách nhanh chóng… nhằm hạn chế tình trạng “cài cắm” tiêu chí đánh giá trong hồ sơ mời thầu.
3. Quy định chặt chẽ, cụ thể về giám sát đấu thầu; tăng cường cơ chế giám sát nhiều lớp đối với hoạt động đấu thầu, đặc biệt là giám sát của các tổ chức xã hội, hội nghề nghiệp, cơ quan báo chí…
4. Để ngăn chặn tình trạng thông đồng “thổi giá” tăng giá gấp nhiều lần so với giá trị thực tế của hàng hoá trên thị trường, Luật Giá sửa đổi cần quy định cụ thể về cơ chế, trách nhiệm giám sát, kiểm tra quy trình thực hiện thẩm định đảm bảo theo luật định, đảm bảo giá trị của hàng hoá, dịch vụ không bị thổi lên và đúng với giá trị thực tế. Đặc biệt có quy định rõ cơ quan nào, cấp nào chịu trách nhiệm hậu kiểm kết quả thẩm định; trách nhiệm cũng như chế tài đủ sức răn đe đối với tổ chức cá nhân để xảy ra sai phạm…
