Kiểm soát quyền lực để phòng, chống tham nhũng, tiêu cực trong hoạt động điều tra, truy tố, xét xử, thi hành án

Việc ban hành Quy định số 132-QĐ/TW, ngày 27/10/2023 của Bộ Chính trị về kiểm soát quyền lực (KSQL) để PCTNTC trong hoạt động điều tra, truy tố, xét xử, thi hành án có vai trò rất quan trọng trong hoạt động tư pháp, thể hiện rõ quyết tâm của Đảng ta trong việc tạo cơ sở pháp lý vững chắc để “nhốt quyền lực vào trong lồng cơ chế”. Quy định được đánh giá là thống nhất, đồng bộ với các chủ trương, chính sách của Đảng, pháp luật của Nhà nước về KSQL và PCTNC; cụ thể, rõ ràng, dễ áp dụng và bảo đảm tính khả thi khi triển khai thực hiện. Tuy vậy, để Quy định đi vào cuộc sống, thực hiện được sứ mệnh KSQL của mình, đòi hỏi việc tổ chức triển khai thực hiện phải khẩn trương, nghiêm túc và thận trọng. Mục tiêu cuối cùng là phải nhận diện được rõ, ngăn chặn, xử lý kịp thời, nghiêm minh, đồng bộ các hành vi lợi dụng, lạm dụng quyền lực, tham nhũng, tiêu cực trong hoạt động điều tra, truy tố, xét xử, thi hành án. Tiếp theo các bài về KSQL để PCTNTC trong hoạt động tố tụng, thi hành án đã đăng trên Tạp chí Nội chính (Kỳ 1, tháng 12/2023, Kỳ 2, tháng 01+02/2024), bài viết lần này sẽ đưa ra một số giải pháp cơ bản, chủ đạo để Quy định 132-QĐ/TW được triển khai hiệu quả trên thực tế.

    Thứ nhất, tăng cường công tác lãnh đạo, chỉ đạo, tổ chức phổ biến, quán triệt, cụ thể hóa, tổ chức thực hiện nghiêm túc, có hiệu quả Quy định số 132-QĐ/TW dưới nhiều hình thức đa dạng. Công tác quán triệt, học tập cần tăng cường hiểu biết, nhận thức đúng đắn, đầy đủ về việc: tại sao phải KSQL; KSQL trong hoạt động điều tra, truy tố, xét xử và thi hành án có vai trò, ý nghĩa quan trọng như thế nào? Những hành vi nào được coi là lợi dụng, lạm dụng chức vụ, quyền hạn, lạm quyền, tham nhũng, tiêu cực trong hoạt động tố tụng, thi hành án? Các cấp ủy, tổ chức đảng, cơ quan, tổ chức, người có thẩm quyền trong hoạt động tố tụng, thi hành án và các hoạt động khác có liên quan có trách nhiệm như thế nào để thực thi tốt quyền lực và KSQL trong các hoạt động này…

Đồng chí Phan Đình Trạc, Ủy viên Bộ Chính trị, Bí thư Trung ương Đảng, Trưởng Ban Nội chính Trung ương và các đại biểu tại buổi làm việc với Ban Thường vụ Tỉnh ủy Bình Định về công tác nội chính, PCTNTC và cải cách tư pháp, ngày 09/3/2024

    Thời gian qua, việc thực thi quyền lực trong hoạt động điều tra, truy tố, xét xử và thi hành án còn có những tồn tại, hạn chế, vướng mắc, khó khăn. tình trạng lộng quyền, lạm quyền, tham nhũng, tiêu cực vẫn còn xảy ra trong các hoạt động điều tra, truy tố, xét xử, thi hành án và biểu hiện ngày càng tinh vi, phức tạp, gây bức xúc trong xã hội. Trong đó, nguyên nhân cơ bản và gốc rễ là nhận thức của nhiều cán bộ làm công tác điều tra, truy tố, xét xử, thi hành án còn hạn chế, chưa đầy đủ, sâu sắc về tác hại của việc lạm quyền, lợi dụng quyền lực để tham nhũng, tiêu cực, thiếu trách nhiệm, thiếu tu dưỡng, rèn luyện dẫn đến vi phạm. Nhận thức về vị trí, vai trò, ý nghĩa, tầm quan trọng của việc KSQL để PCTNTC trong hoạt động điều tra, truy tố, xét xử, thi hành án của một số cấp ủy, tổ chức đảng, người đứng đầu các cơ quan có liên quan chưa đầy đủ, sâu sắc nên chưa quyết liệt trong lãnh đạo, chỉ đạo, tổ chức thực hiện các quy định của Đảng, pháp luật của Nhà nước liên quan đến công tác này. Thậm chí, một số cán bộ lãnh đạo chưa thường xuyên lãnh đạo, chỉ đạo thực hiện, có biểu hiện nể nang, né tránh trong lãnh đạo, chỉ đạo việc xử lý sai phạm; nhiều cán bộ quản lý chưa giữ gìn phẩm chất đạo đức, lối sống; chưa nêu gương trong đơn vị do mình phụ trách, vì thành tích đã bao che, không xử lý vi phạm của cấp dưới hoặc chỉ xử lý nội bộ, không tương xứng với tính chất, mức độ vi phạm. Do đó, để Quy định số 132-QĐ/TW đi vào cuộc sống, thực hiện có hiệu quả, cần hết sức chú trọng công tác quán triệt, tuyên truyền, học tập. Việc nghiên cứu, học tập, quán triệt nội dung Quy định số 132-QĐ/TW sẽ góp phần nâng cao nhận thức, ý thức, trách nhiệm của cán bộ, công chức, viên chức về thực thi quyền lực, về KSQL để PCTNTC trong hoạt động tố tụng và thi hành án; tuyệt đối coi 28 biểu hiện, hành vi lợi dụng, lạm dụng chức vụ, quyền hạn, lạm quyền, tham nhũng, tiêu cực trong hoạt động điều tra, truy tố, xét xử, thi hành án là điều cấm, không được vi phạm. Các cán bộ, người có thẩm quyền trong hoạt động tố tụng, thi hành án thực hiện đúng, đầy đủ nhiệm vụ, quyền hạn được giao trong hoạt động tố tụng, thi hành án; không cản trở, tác động, can thiệp trái pháp luật vào hoạt động tố tụng, thi hành án và các hoạt động khác có liên quan.

    Thứ hai, tiếp tục hoàn thiện quy định KSQL để PCTNTC trong hoạt động tố tụng, thi hành án và các quy định trong hoạt động tố tụng, thi hành án, bảo đảm công khai, minh bạch, hiệu quả, không làm cản trở hoạt động bình thường của các cơ quan, tổ chức, cá nhân; không làm ảnh hưởng đến yêu cầu bảo đảm tính độc lập của các cơ quan tư pháp, đặc biệt là độc lập trong hoạt động xét xử của tòa án, hoạt động thực hiện quyền tư pháp; tránh chồng chéo giữa các cơ chế KSQL như giám sát, kiểm tra, thanh tra, kiểm sát, giám đốc việc xét xử; thực hiện đầy đủ nguyên tắc phân công, phối hợp và kiểm soát trong việc thực hiện quyền lực nhà nước theo hướng “bảo đảm chế ước từ bên trong, tăng cường giám sát từ bên ngoài”.

    Đảng đoàn Quốc hội, Ban cán sự đảng Chính phủ, Quân ủy Trung ương, Đảng ủy Công an Trung ương, Ban cán sự đảng tòa án nhân dân tối cao, Ban cán sự đảng Viện kiểm sát nhân dân tối cao, Ban cán sự đảng Bộ Tư pháp và các cấp ủy, tổ chức đảng liên quan cần tập trung lãnh đạo, chỉ đạo rà soát, sửa đổi, bổ sung, ban hành các văn bản pháp luật liên quan đến hoạt động tố tụng, thi hành án và các hoạt động khác có liên quan, tạo nền tảng cơ sở pháp lý cho các cơ quan có thẩm quyền tiến hành tố tụng, thi hành án thực hiện tốt chức năng của mình, giảm thiểu tối đa tình trạng oan, sai, bỏ lọt tội phạm trong quá trình giải quyết vụ án hình sự, bảo đảm quyền, lợi ích hợp pháp của tổ chức, cá nhân; bảo đảm chặt chẽ, đồng bộ, thống nhất với Quy định này, không để sơ hở để bị lợi dụng, lạm dụng chức vụ, quyền hạn, tham nhũng, tiêu cực. 

    Đặc biệt, rà soát hệ thống pháp luật về tư pháp như Bộ luật tố tụng hình sự, Bộ luật Hình sự, Luật tổ chức các cơ quan điều tra hình sự, Luật tổ chức Viện kiểm sát nhân dân (VKSND), Luật tổ chức tòa án nhân dân (TAND),… trong đó, quy định rõ về quyền tư pháp, hoạt động tư pháp, cơ quan thực hiện quyền tư pháp, cơ quan tư pháp, độc lập tư pháp, công khai, minh bạch trong hoạt động điều tra, truy tố, xét xử, thi hành án; nghiên cứu bổ sung các quy định để tăng cường sự kiểm soát từ bên ngoài đối với hoạt động tiếp nhận, xử lý tin báo, tố giác tội phạm của Công an xã; bổ sung các quy định về kiểm soát hoạt động của Cơ quan điều tra VKSNDTC; tăng cường kiểm soát đối với hoạt động của Viện kiểm sát khi trực tiếp giải quyết tố giác, tin báo về tội phạm, kiến nghị khởi tố, khởi tố; bổ sung quy định xác định trách nhiệm của kiểm sát viên, Viện kiểm sát đối với những hồ sơ vụ án, vụ việc đã được kiểm sát hoặc những hoạt động tư pháp đã có sự tham gia kiểm sát trực tiếp của kiểm sát viên mà sau này mới phát hiện có vi phạm; bổ sung các quy định nhằm bảo đảm sự kiểm soát trở lại của cơ quan thi hành án dân sự trong mối quan hệ với tòa án, Viện kiểm sát, nhất là quy định rõ hơn trách nhiệm của VKSND, TAND khi nhận được yêu cầu, kiến nghị của cơ quan thi hành án dân sự;..
    Tăng cường cơ chế kiểm soát nội bộ, bảo đảm tính hiệu quả, chặt chẽ, thường xuyên, phòng ngừa vi phạm trong nội bộ, gồm: Kiểm soát của Cơ quan điều tra cấp trên với Cơ quan điều tra cấp dưới, của Cơ quan điều tra cấp Trung ương với các Cơ quan điều tra cấp dưới; kiểm soát của Viện kiểm sát cấp trên với Viện kiểm sát cấp dưới, của VKSND tối cao với toàn hệ thống Viện kiểm sát; kiểm soát của tòa án cấp trên với tòa án cấp dưới, của TAND tối cao với toàn hệ thống tòa án; kiểm soát của cơ quan thi hành án cấp trên với cơ quan thi hành án cấp dưới, của cơ quan thi hành án cấp Trung ương với các cơ quan thi hành án cấp dưới;...
    Tiếp tục hoàn thiện tổ chức Cơ quan điều tra, tòa án, thi hành án, phân định rành mạch thẩm quyền quản lý hành chính với trách nhiệm, quyền hạn tư pháp trong tổ chức, hoạt động tố tụng, thi hành án; bảo đảm cho hoạt động của điều tra viên, kiểm sát viên, thẩm phán, chấp hành viên thực hiện theo đúng quy định của pháp luật và chịu trách nhiệm trước pháp luật, không chịu sự chi phối, tác động bởi mệnh lệnh hành chính. Nghiên cứu thực hiện biện pháp cần thiết để hạn chế khả năng đối phó của đối tượng có dấu hiệu tham nhũng, tiêu cực, lợi dụng, lạm dụng quyền lực để tham nhũng, tiêu cực khi bị kiểm tra, giám sát, gây khó khăn cho hoạt động của các cơ quan chức năng.
    Thứ ba, tăng cường sự lãnh đạo, chỉ đạo công tác kiểm tra, giám sát của cấp ủy, tổ chức đảng trong hoạt động tố tụng, thi hành án, nhất là Quân ủy trung ương, Đảng ủy Công an Trung ương, Ban cán sự đảng Tòa án nhân dân tối cao, Ban cán sự đảng Viện kiểm sát nhân dân tối cao, tỉnh ủy, thành ủy trực thuộc Trung ương và các cấp ủy, tổ chức đảng có liên quan nhằm phát hiện kịp thời những sai phạm, tham nhũng, tiêu cực của cán bộ, đảng viên, công chức trong các cơ quan tiến hành tố tụng và thi hành án. Hoạt động kiểm tra,  giám sát cần bảo đảm thực hiện nghiêm túc, hiệu quả các chủ trương, chính sách, quy định của Đảng và pháp luật của Nhà nước về PCTNTC; kịp thời phát hiện, chấn chỉnh, khắc phục những hạn chế, thiếu sót, khuyết điểm, ngăn chặn và xử lý nghiêm những vi phạm trong hoạt động tố tụng, thi hành án, nhất là hành vi lợi dụng, lạm dụng chức vụ, quyền hạn, tham nhũng, tiêu cực trong hoạt động tố tụng, thi hành án. Hoạt động kiểm tra, giám sát phải chủ động, kịp thời, công khai, dân chủ, khách quan, công tâm, thận trọng, chặt chẽ, chính xác, nghiêm minh; tôn trọng, không làm cản trở hoạt động bình thường của các đối tượng kiểm tra, giám sát và cơ quan, tổ chức, cá nhân có liên quan.
    Các cơ quan tố tụng, thi hành án và các cơ quan khác có liên quan cần chú trọng xây dựng chương trình, kế hoạch kiểm tra, tự kiểm tra, tổ chức các đoàn kiểm tra, giám sát việc chấp hành Quy định số 132-QĐ/TW tại các cơ quan, đơn vị và địa phương, thậm chí có thể ban hành nghị quyết riêng về công tác kiểm tra, giám sát hoạt động KSQL để PCTNTC trong hoạt động tố tụng, thi hành án.
    Mặt khác, bảo đảm sự phối hợp chặt chẽ, đồng bộ, nhịp nhàng giữa hoạt động kiểm tra, giám sát của Đảng với giám sát của các cơ quan dân cử, Mặt trận tổ quốc Việt Nam, các tổ chức chính trị - xã hội, báo chí và nhân dân đối với hoạt động tố tụng, thi hành án để tránh chồng chéo, ảnh hưởng đến việc thực hiện chức năng, nhiệm vụ của các cơ quan có thẩm quyền tiến hành tố tụng, thi hành án. Nâng cao hiệu quả giám sát của Quốc hội, HĐND, Mặt trận tổ quốc, các tổ chức chính trị - xã hội, báo chí và nhân dân đối với hoạt động tố tụng, thi hành án. 

    Thứ tư, các cấp ủy, tổ chức đảng cần tiếp tục quan tâm chỉ đạo xây dựng, ban hành và tổ chức thực hiện tốt các quy chế phối hợp giữa các cơ quan, ban, ngành, nhất là quan hệ phối hợp giữa các cơ quan nội chính với cơ quan điều tra, truy tố, xét xử và thi hành án nhằm chủ động phòng ngừa, kịp thời phát hiện, xử lý nghiêm minh, đồng bộ các hành vi lợi dụng, lạm dụng quyền lực, tham nhũng, tiêu cực trong hoạt động điều tra, truy tố, xét xử, thi hành án.

    Thứ năm, xử lý kiên quyết, kịp thời những hành vi lạm quyền, lộng quyền, lợi dụng quyền lực để tham nhũng, tiêu cực trong các cơ quan tố tụng, thi hành án và những người bao che hành vi tham nhũng, tiêu cực, ngăn cản việc chống tham nhũng, tiêu cực. Đặc biệt, phải đề cao, phát huy và kiên quyết xử lý trách nhiệm người đứng đầu khi để xảy ra hành vi vi phạm, lợi dụng, lạm dụng chức vụ, quyền hạn, lạm quyền, tham nhũng, tiêu cực trong cấp ủy, tổ chức đảng, cơ quan, tổ chức thuộc phạm vi quản lý, phụ trách. Người đứng đầu không những chịu trách nhiệm trực tiếp đối với hành vi vi phạm, lợi dụng, lạm dụng chức vụ, quyền hạn, lạm quyền, tham nhũng, tiêu cực xảy ra trong đơn vị được phân công trực tiếp quản lý, phụ trách, mà còn chịu trách nhiệm liên đới trong trường hợp đã giao cấp phó, thành viên cấp ủy, tổ chức đảng, cơ quan, tổ chức trực tiếp quản lý, phụ trách.
    Thứ sáu, chú trọng đào tạo, bồi dưỡng năng lực, trình độ, kiến thức pháp luật cho đội ngũ cán bộ làm công tác điều tra, truy tố, xét xử, thi hành án. Bảo đảm sự liêm chính trong đội ngũ cán bộ trong các cơ quan này. Xây dựng cơ chế khuyến khích, thu hút, tuyển dụng cán bộ có năng lực, trình độ cao vào công tác ở Cơ quan điều tra, Viện kiểm sát, tòa án, thi hành án; rà soát, bảo đảm biên chế trong các cơ quan này nhằm giảm tải áp lực công việc; thực hiện chế độ, chính sách đãi ngộ phù hợp để hạn chế những tác động tiêu cực từ môi trường hoạt động nghề nghiệp; tăng cường giáo dục chính trị tư tưởng, đạo đức nghề nghiệp, quản lý, giám sát chặt chẽ đội ngũ cán bộ trong các cơ quan điều tra, truy tố, xét xử, thi hành án, nhất là trong quá trình giải quyết các vụ án, vụ việc. Quan tâm đầu tư cơ sở vật chất, trang thiết bị, tăng cường ứng dụng công nghệ thông tin, đẩy mạnh cải cách hành chính tư pháp nhằm tăng cường công khai, minh bạch, phòng ngừa tham nhũng, tiêu cực trong hoạt động tố tụng, thi hành án.
    Thứ bảy, Quy định số 132-QĐ/tW thể hiện nhiều điểm đổi mới về phương thức lãnh đạo của Đảng, nhất là cơ chế lãnh đạo, chỉ đạo của các cấp ủy, tổ chức đảng trong các cơ quan có thẩm quyền tiến hành tố tụng, thi hành án. Mặt khác, Quy định đã giải quyết mối quan hệ giữa KSQL với bảo đảm sự độc lập, tuân theo pháp luật của các cơ quan trong hoạt động tố tụng, thi hành án, nhất là yêu cầu về tính độc lập trong hoạt động xét xử của tòa án, do đó, quá trình thực hiện Quy định cần lưu ý một số điểm như sau:
    1. KSQL trong hoạt động tố tụng, thi hành án phải bảo đảm để các hoạt động này, nhất là hoạt động xét xử của thẩm phán độc lập, chỉ tuân theo pháp luật. Các hình thức can thiệp của cơ quan có thẩm quyền vào việc giải quyết các vụ án, vụ việc cụ thể là vi phạm nguyên tắc độc lập xét xử của thẩm phán, hội thẩm. Hiến pháp đã nghiêm cấm mọi cơ quan, tổ chức, cá nhân can thiệp vào việc xét xử của thẩm phán, hội thẩm. Hoạt động điều tra, truy tố, thi hành án cũng có tính độc lập nhất định, không ai có quyền can thiệp để Cơ quan điều tra, Viện kiểm sát truy cứu hoặc không truy cứu trách nhiệm hình sự trái pháp luật.

    2. Hạn chế thấp nhất tác động của mối quan hệ hành chính - mệnh lệnh trong tổ chức và thực hiện việc KSQL trong hoạt động tố tụng, thi hành án. trong tổ chức và hoạt động của các cơ quan điều tra, truy tố, xét xử, thi hành án, cơ chế quản lý có khác nhau, nhưng đều có yếu tố hành chính, dẫn đến việc người có thẩm quyền quản lý hành chính có thể can thiệp, tác động vào quá trình điều tra, truy tố, xét xử, thi hành án, làm ảnh hưởng đến kết quả xử lý vụ án, vụ việc.
    3. KSQL trong hoạt động tố tụng, thi hành án, nhất là hoạt động giải quyết các vụ án, vụ việc cụ thể, “hậu kiểm” được chú trọng hơn “tiền kiểm”. Tuy vậy, hoạt động “tiền kiểm” cũng rất quan trọng, được thực hiện không chỉ trong việc ban hành các quy định về chủ trương, định hướng, đặt ra các yêu cầu, về chế độ, chính sách, các quy chế hoạt động, quy định, quy trình nghiệp vụ, chuẩn mực đạo đức, quy tắc ứng xử để KSQL, PCTNTC trong hoạt động tố tụng, thi hành án và các hoạt động khác có liên quan; mà còn được thực hiện thông qua nhiều cách thức khác, như: tự phê bình và phê bình, trách nhiệm nêu gương, công khai, minh bạch, trách nhiệm giải trình và các biện pháp khác KSQL, phòng ngừa vi phạm, tham nhũng, tiêu cực; công tác giải quyết kiến nghị, phản ánh, khiếu nại, tố cáo trong hoạt động tố tụng, thi hành án và các hoạt động khác có liên quan; công tác tự kiểm tra, phát hiện, ngăn chặn, xử lý các hành vi vi phạm, tham nhũng, tiêu cực trong nội bộ các cơ quan, tổ chức có thẩm quyền tiến hành tố tụng, thi hành án và các hoạt động khác có liên quan để hoạt động tố tụng, thi hành án hoạt động nền nếp, đúng quy định pháp luật, tránh vi phạm, tham nhũng, tiêu cực. Do đó, cũng cần hết sức quan tâm, thực hiện tốt “tiền kiểm” trong KSQL để PCTNTC trong hoạt động tố tụng, thi hành án. 
    4. Hậu quả của những sai phạm được phát hiện trong kiểm soát hoạt động tố tụng, thi hành án được khắc phục bằng biện pháp tố tụng tư pháp theo trình tự, thủ tục pháp luật quy định. Cơ quan, người thực hiện KSQL trong hoạt động tố tụng, thi hành án cần quán triệt rõ hậu quả của việc vi phạm pháp luật trong hoạt động này phải do các cơ quan có thẩm quyền tiến hành tố tụng cấp trên hoặc cơ quan có thẩm quyền tiến hành tố tụng cùng cấp khắc phục, sửa chữa bằng các trình tự, thủ tục luật định. Vì vậy, tùy theo vai trò, vị trí của từng cơ quan có chức năng KSQL mà có cách xử lý kết quả kiểm soát khác nhau trong hoạt động tố tụng, thi hành án.

ThS. Bùi Thị Thu Huyền
(Ban Nội chính Trung ương)