(Pháp lý) – Thời gian qua, công tác phòng chống tham nhũng, tiêu cực được đẩy mạnh, việc phát hiện, xử lý đã đạt được nhiều kết quả tích cực, đưa ra ánh sáng nhiều vụ án, xử lý nhiều đối tượng. Tuy nhiên, việc thu hồi tài sản bị chiếm đoạt do tham nhũng, tiêu cực vẫn còn là điểm yếu. Đặc biệt, trong một số vụ án vẫn còn để xảy ra tình trạng có đối tượng bỏ trốn, tẩu tán tài sản ra nước ngoài khiến cho việc thu hồi tài sản bị chiếm đoạt vốn đã khó lại càng khó khăn hơn. Vậy nguyên nhân vì sao? Và các giải pháp nào để việc thu hồi tài sản tham nhũng, tiêu cực đạt hiệu quả trong thời gian tới?
Gian nan xác minh, thu hồi tài sản bị chiếm đoạt rồi tẩu tán ra nước ngoài
Mới đây, liên quan đến đại án đánh bạc nghìn xảy ra tại Phú Thọ, Cục Thi hành án dân sự tỉnh Phú Thọ đang đề nghị Toà án Nhân dân Tối cao hướng dẫn xử lý đối với số tiền 3,5 triệu USD của Phan Sào Nam gửi tại ngân hàng Singapore. Nguyên nhân là do hiện cơ quan chức năng đang gặp khó trong việc xác minh khoản tiền này.
Cụ thể, theo hồ sơ vụ án, Phan Sào Nam đã cho một người bạn Quốc tịch Singapore vay 3,5 triệu USD từ nguồn tiền hưởng lợi do tổ chức đánh bạc. Sau đó, số tiền này được chuyển vào tài khoản của Phan Sào Nam tại Ngân hàng Bank Of Singapore.
Các bản án sơ thẩm và phúc thẩm vụ án đánh bạc nghìn tỷ đồng qua mạng đều tuyên buộc thu hồi khoản tiền này. Tuy nhiên, khi cơ quan có thẩm quyền của Việt Nam tiến hành xác minh từ phía cơ quan chức năng Singapore cho thấy, khoản tiền 3,5 triệu USD đã không còn từ trước khi bản án có hiệu lực. Hiện cơ quan chức năng vẫn chưa xác định được số tiền này đã được chuyển đi đâu.
Đáng nói, mặc dù Việt Nam và Singapore đã tham gia tương trợ tư pháp trong khối ASEAN nhưng việc phong tỏa, kê biên, thu giữ, tịch thu tài sản và xử lý tài sản do phạm tội mà có bị tẩu tán ra nước ngoài lại khó khăn đến vậy.
Trong khi đó, quá trình điều tra, xử lý cho thấy, Phan Sào Nam đã nhiều lần bất hợp tác trong việc phong toả đối với những tài sản của đối tượng này nằm ở nước ngoài khiến cơ quan chức năng khó khăn trong xác minh, kê biên, thu hồi tài sản.
Cụ thể theo cơ quan chức năng xác định, vào thời điểm tháng 8/2018, tài khoản của Phan Sào Nam và Nguyễn Thị Tâm Chuyên (vợ Nam) tại Ngân hàng DBS Singapore có số dư 5,3 triệu USD. Ngày 28/11/2019, Phan Sào Nam nhận bản thông báo của Công an Singapore (do Cơ quan ANĐT Công an tỉnh Phú Thọ chuyển), trong đó ghi rõ tại tài khoản của Phan Sào Nam và Nguyễn Thị Tâm Chuyên ở Ngân hàng DBS Singapore có số tiền trên 5,3 triệu USD và 253 nghìn SGD.
Tuy nhiên, khi làm việc với Cơ quan An ninh điều tra vào các ngày 25/9/2017, 25/10/2019, 28/11/2019 về việc gia hạn phong tỏa tài khoản của Phan Sào Nam và vợ tại Ngân hàng DBS Singapore, Nam đều không hợp tác để phong tỏa tài khoản này.
Ngoài ra, khi làm việc với Cục THADS tỉnh Phú Thọ các ngày 28/4/2020 và 14/10/2020, Phan Sào Nam không đồng ý, không tự nguyện khấu trừ số tiền 5,3 triệu USD tại Ngân hàng DBS Singapore để thi hành phần nghĩa vụ 155 tỷ đồng còn lại theo quyết định của bản án.
Ngoài các tài sản cơ quan chức năng phát hiện và yêu cầu truy nộp, Nam còn 253 nghìn SGD tại Ngân hàng DBS Singapore , nhưng Nam không khai báo, không tự nguyện, chủ động khấu trừ số tiền này…
Đáng nói, đây không phải vụ cá biệt. Trước đó, có nhiều vụ dù cơ quan chức năng đã xác định rõ và bị cáo đã khai nhận những khoản tiền phi pháp chiếm đoạt khổng lồ bị tẩu tán ra nước ngoài nhưng không thu hồi được. Điển hình như, trong vụ Dương Chí Dũng tổng số tài sản bị thất thoát là 6,7 triệu USD có 4,3 triệu USD chuyển cho Công ty Global Success ở Nga tới nay vẫn biệt tăm dù Việt Nam đã có văn bản đề nghị tương trợ tư pháp.
Vì sao khó khăn thu hồi tài sản bị tẩu tán ra nước ngoài ?
Trong công tác phòng, chống tham nhũng, tiêu cực thì mục tiêu thu lại được tài sản tham nhũng, chiếm đoạt trong các vụ án mới là kết quả cao nhất của phòng, chống tham nhũng - vấn đề dù không mới nhưng nó lại luôn “nóng”. Đây là chủ chương xuyên suốt trong quá trình đấu tranh phòng, chống tham nhũng ở Việt Nam trong thời gian qua.
Tuy nhiên, thực tế việc thu hồi tài sản tham nhũng hiện nay còn gặp nhiều khó khăn. Mặc dù thời gian qua, tỷ lệ thu hồi tài sản trong đa số các vụ án tham nhũng, tiêu cực có tăng nhưng còn thấp so với số phải thu hồi.
Có thể thấy, với tội phạm kinh tế, tham nhũng, các đối tượng thường có trình độ chuyên môn cao, hiểu biết phát luật, có chức vụ, quyền lực chính trị và đặc biệt là có mối quan hệ xã hội rộng… sẽ tìm mọi cách “tẩu tán” ngay từ khi có được tài sản phi pháp. Đặc biệt, trong một số vụ án, vụ việc vẫn còn để xảy ra tình trạng có đối tượng bỏ trốn, tẩu tán tài sản ra nước ngoài, khiến cho việc thu hồi tài sản tham nhũng, chiếm đoạt vốn đã khó lại càng khó khăn để thu hồi.
Qua những vụ việc kể trên, nhiều người lại đặt ra câu hỏi như: Làm sao để thu hồi tài sản bất hợp pháp do tiêu cực, tham nhũng bị tẩu tán ra nước ngoài; Tài sản tham nhũng, chiếm đoạt bị tẩu tán, cất giấu ở nước ngoài có thể kê biên và tịch thu được không?...
Nhiều chuyên gia cho rằng, về mặt lý thuyết tài sản ở nước ngoài có nguồn gốc từ tiền tham nhũng có thể bị kê biên và tịch thu. Kinh nghiệm từ nhiều quốc gia trên thế giới, để thu hồi được tài sản có nguồn gốc từ tham nhũng, các nước thường sử dụng một số phương thức cơ bản như: Thu hồi tài sản dựa trên kết án hình sự; thu hồi không dựa trên kết án hình sự; thu hồi tài sản thông qua quyết định hành chính; khởi kiện dân sự để thu hồi tài sản…
Tuy nhiên, với những phương thức nêu trên thì đều gặp nhiều trở ngại, đó là: Việt Nam và quốc gia nơi có tài sản tham nhũng có hiệp định tương trợ tư pháp trong lĩnh vực hình sự và lĩnh vực thi hành án dân sự hay không? Việt Nam và quốc gia nơi có tài sản có áp dụng cơ chế có đi, có lại không? Bản án, quyết định của cơ quan có thẩm quyền của Việt Nam có được cho thi hành ở nước sở tại hay không?...
Theo tìm hiểu của chúng tôi, cho đến thời điểm hiện tại, Việt Nam đã ký 19 hiệp định song phương về tương trợ tư pháp hình sự, 01 hiệp định khu vực ASEAN và là thành viên của Công ước Liên hợp quốc về chống tham nhũng (UNCAC) mà Việt Nam đã phê chuẩn từ năm 2009. Công ước quy định các nguyên tắc về thu hồi tài sản tham nhũng, quy định về phòng ngừa, phát hiện tài sản tham nhũng và quy định về biện pháp thu hồi. Tuy nhiên, việc hoàn thiện cơ sở pháp lý để thực hiện nhiệm vụ này là vấn đề cấp bách đặt ra hiện nay.
Đây là những nguyên nhân chủ yến khiến cho việc xác minh, thu hồi những tài sản do phạm tội mà có nằm ở ngoài của các cơ quan chức năng trong các vụ án kinh tế tham nhũng trở nên vô cùng khó khăn.
Điển hình như Luật Tương trợ tư pháp của Việt Nam thiếu những quy định chi tiết về thẩm quyền, trình tự, thủ tục, phối hợp yêu cầu cơ quan có thẩm quyền nước ngoài thực hiện tương trợ tư pháp thu hồi tài sản trong tố tụng hình sự, nhất là quy định liên quan đến phong tỏa, kê biên, thu giữ, tịch thu tài sản và xử lý tài sản do phạm tội mà có. Hay, các quy định về thủ tục tố tụng hình sự, dân sự, hành chính hay các quy định về quyền tài phán… thực tế vẫn chưa đáp ứng yêu cầu mà Công ước đặt ra.
Cơ chế phòng ngừa còn nhiều kẽ hở
Không chỉ vậy, nhiều trường hợp tài sản tham nhũng chiếm đoạt còn bị các đối tượng tẩu tán, cất giấu ở những nước mà Việt Nam chưa tham gia công ước Liên hợp quốc về chống tham nhũng, chưa ký Hiệp định tương trợ tư pháp với Việt Nam hoặc chưa từng có tiền lệ tịch thu và hoàn trả cho nước gốc tài sản tham nhũng cũng là những rào cản cho quá trình thu hồi…
Ngoài ra, một nguyên nhân khác là xuất phát từ chính sự chủ quan của các cơ quan tiến hành tố tụng. Bởi thực tế, có nhiều vụ, các cơ quan tiến hành tố tụng vẫn chưa chú trọng áp dụng kịp thời các biện pháp cưỡng chế, kê biên tài sản, phong tỏa tài khoản trong quá trình điều tra, truy tố, xét xử, thi hành án. Thậm chí, trong một số vụ án, vụ việc vẫn còn để xảy ra tình trạng có đối tượng bỏ trốn, tẩu tán tài sản ra nước ngoài. Cùng với đó là sự bất hợp tác của các đối tượng khi bị phát hiện, cố tình không khai báo, không nộp lại tài sản do phạm tội mà có, kiên quyết giữ tài sản phạm tội bằng tâm lý “hy sinh đời bố củng cố đời con” khiến cho việc xác minh, thu hồi tài sản tham nhũng vô cùng khó khăn.
Bên cạnh đó, cơ chế phòng ngừa cũng như các biện pháp ngăn chặn việc tẩu tán tài sản còn rất hạn chế. Điển hình như pháp luật về tài chính, ngân hàng, đầu tư kinh doanh… vẫn tồn tại nhiều bất cập, cơ chế giám sát, kiểm soát dòng tiền còn thiếu chặt chẽ. Đặc biệt việc quản lý các tài khoản ngân hàng hiện nay còn lỏng lẻo, việc mở các tài khoản ngân hàng cũng như chuyển tiền ra nước ngoài còn dễ dàng nên các đối tượng thực hiện tội phạm tham nhũng dễ dàng sử dụng tài khoản mang tên người khác để nhận tiền tham nhũng và cũng từ đó chuyển tiền ra nước ngoài hoặc rút ra cất giấu khiến việc phát hiện, xử lý và thu hồi tài sản gặp nhiều khó khăn…
Đây là những lỗ hổng rất lớn tạo điều kiện cho các đối tượng dễ dàng “tẩu tán” tài sản bất bất hợp pháp ra nước ngoài. Minh chứng cho điều này phải kể đến đường dây vận chuyển số tiền đặc biệt lớn (gần 30.000 tỉ đồng) từ Việt Nam ra nước ngoài trái phép, nhằm che giấu hành vi phạm tội khác mới bị Công an thành phố Hà Nội triệt phá hồi cuối năm 2020 vừa qua.
Kiến nghị một số giải pháp
Từ những phân tích trên, chúng tôi cho rằng, mặc dù hệ thống pháp luật về thu hồi tài sản tham nhũng đã được quan tâm hoàn thiện nhưng vẫn chưa đáp ứng yêu cầu của tình hình mới. Do đó, để cuộc đấu tranh phòng chống tham nhũng đạt hiệu quả và toàn diện hơn, bên cạnh việc xử lý nghiêm minh đối với những kẻ phạm tội, thì cần phải thu hồi triệt để tài sản bị tham nhũng, chiếm đoạt trong các vụ án. Đặc biệt là những tài sản đã bị các đối tượng tẩu tán, cất giấu ở nước ngoài.
Để làm được điều đó, thì cần có những giải pháp đồng bộ để thu hồi tài sản tham nhũng đạt hiệu quả cao. Theo chúng tôi cần làm tốt hai nhóm giải pháp cơ bản: 1. Nhóm giải pháp phòng ngừa, ngăn chặn việc tẩu tán tài sản ra nước ngoài ngay từ đầu sự hình thành tài sản, thu nhập bất minh và 2. Nhóm giải pháp thu hồi tài sản tham nhũng, chiếm đoạt đã bị tẩu tán ra nước ngoài.
1.Để phòng ngừa, ngăn chặn việc tẩu tán tài sản ra nước ngoài ngay từ đầu sự hình thành tài sản, thu nhập bất minh, cần sớm hoàn thiện các quy định pháp luật về kê khai, đăng ký tài sản, thu nhập; kiểm soát được dòng tiền chuyển dịch, tài sản… Trong đó, thì việc hoàn thiện hành lang pháp lý liên quan đến các giao dịch chuyển tiền qua biên giới là yêu cầu cấp bách đặt ra hiện nay. Đặc biệt cần kiểm soát chặt chẽ việc công dân Việt Nam mở tài khoản tại ngân hàng nước ngoài và chuyển tiền ra nước ngoài để hạn chế cơ hội cho các đối tượng chuyển tài sản do phạm tội mà có sang các ngân hàng của các quốc gia có tính bảo mật cao.
Đồng thời khẩn trương bịt những lỗ hổng pháp luật liên quan đến công tác kê biên phong tỏa tài sản phục vụ điều tra, truy tố, xét xử, thi hành án kinh tế, tham nhũng…
2. Đối với nhóm giải pháp thu hồi tài sản tham nhũng, chiếm đoạt đã bị tẩu tán ra nước ngoài, cần tích cực triển khai, thực hiện các hiệp định, thỏa thuận quốc tế mà Việt Nam đã ký kết, tham gia có nội dung về thu hồi tài sản tham nhũng. Đẩy mạnh tham gia, ký kết các hiệp định tương trợ tư pháp hình sự giữa Việt Nam với các nước, tạo cơ sở pháp lý, cơ chế phối hợp trong phòng chống tham nhũng có yếu tố nước ngoài. Chủ động phối hợp với các tổ chức quốc tế và các cơ quan có thẩm quyền ở nước ngoài để xác minh, truy tìm và xử lý tài sản do phạm tội mà có đang ở nước ngoài.
Bên cạnh đó, khẩn trương hoàn thiện các quy định của Luật Tương trợ tư pháp theo hướng: bổ sung các quy định về thu hồi tài sản và xác định rõ vấn đề thu hồi tài sản do phạm tội mà thuộc phạm vi tương trợ tư pháp về hình sự; tăng cường hợp tác quốc tế trong xác minh, phong tỏa, thu giữ, chuyển giao tài sản tham nhũng có nguồn gốc từ Việt Nam ở nước ngoài về cho Nhà nước Việt Nam; thực hiện ủy thác hoặc lệnh của cơ quan có thẩm quyền nước ngoài về xác minh, phong tỏa, thu giữ, tịch thu tài sản tham nhũng có nguồn gốc từ nước ngoài; xác lập cơ chế chia sẻ thông tin, phối hợp với các cơ quan có thẩm quyền nước ngoài trong việc thực hiện thu hồi tài sản tham nhũng có yếu tố nước ngoài…
Nam Kiên – Thái Dương
