Trách nhiệm bồi thường của nhà nước (TNBTCNN) trong lĩnh vực hành chính được quy định trong nhiều điều của Luật TNBTCNN 2017. Tuy nhiên với kinh nghiệm thực tế, Luật sư Vũ Lợi (Đoàn Luật sư TP. Hà Nội) lo ngại sức ì của cán bộ cơ quan hành chính nhà nước sẽ khiến bản án, quyết định có phần bồi thường nhà nước khó thực thi…
Nhiều quy định mới dự liệu đón đầu
Luật TNBTCNN 2017 đã mở rộng căn cứ yêu cầu bồi thường trong hoạt động quản lý hành chính. Theo đó, văn bản làm căn cứ yêu cầu bồi thường trong hoạt động quản lý hành chính quy định tại Điều 17 của Luật này bao gồm: Bản án, quyết định của Tòa án có thẩm quyền xác định rõ hành vi trái pháp luật của người thi hành công vụ; Quyết định giải quyết khiếu nại theo quy định của pháp luật về khiếu nại chấp nhận một phần hoặc toàn bộ nội dung khiếu nại của người khiếu nại; Quyết định hủy, thu hồi, sửa đổi, bổ sung quyết định hành chính vì quyết định đó được ban hành trái pháp luật; Quyết định xử lý hành vi vi phạm pháp luật của người thi hành công vụ bị tố cáo trên cơ sở kết luận nội dung tố cáo theo quy định của pháp luật về tố cáo; Quyết định xử lý hành vi vi phạm pháp luật của người thi hành công vụ trên cơ sở kết luận thanh tra theo quy định của pháp luật về thanh tra; Quyết định xử lý kỷ luật người thi hành công vụ do có hành vi trái pháp luật; Văn bản khác theo quy định của pháp luật đáp ứng điều kiện quy định tại khoản 5 Điều 3 của Luật này. Luật cũng quy định thời hiệu yêu cầu bồi thường trong quá trình giải quyết vụ án hành chính được xác định theo thời hiệu khởi kiện vụ án hành chính.
Phạm vi trách nhiệm bồi thường của Nhà nước trong hoạt động quản lý hành chính cũng được mở rộng. Theo đó, nhà nước có trách nhiệm bồi thường thiệt hại trong các trường hợp sau đây: Ra quyết định xử phạt vi phạm hành chính trái pháp luật; Áp dụng biện pháp ngăn chặn và bảo đảm việc xử lý vi phạm hành chính trái pháp luật; Áp dụng một trong các biện pháp khắc phục hậu quả vi phạm hành chính sau đây trái pháp luật: Buộc tháo dỡ công trình, phần công trình xây dựng không có phép hoặc xây dựng không đúng với giấy phép; Buộc loại bỏ yếu tố vi phạm trên hàng hóa, bao bì hàng hóa, phương tiện kinh doanh, vật phẩm; Buộc thu hồi sản phẩm, hàng hóa không bảo đảm chất lượng; Áp dụng biện pháp cưỡng chế thi hành quyết định xử phạt vi phạm hành chính trái pháp luật; Áp dụng một trong các biện pháp xử lý hành chính sau đây trái pháp luật: Giáo dục tại xã, phường, thị trấn; Đưa vào trường giáo dưỡng; Đưa vào cơ sở giáo dục bắt buộc; Đưa vào cơ sở cai nghiện bắt buộc; Không áp dụng hoặc áp dụng không đúng quy định của Luật Tố cáo các biện pháp sau đây để bảo vệ người tố cáo khi người đó yêu cầu; Thực hiện hành vi bị nghiêm cấm theo quy định của Luật Tiếp cận thông tin về cố ý cung cấp thông tin sai lệch mà không đính chính và không cung cấp lại thông tin; Cấp, thu hồi, không cấp Giấy chứng nhận đăng ký doanh nghiệp, Giấy chứng nhận đăng ký hộ kinh doanh, Giấy chứng nhận đăng ký đầu tư, giấy phép và các giấy tờ có giá trị như giấy phép do cơ quan nhà nước có thẩm quyền cấp trái pháp luật; Áp dụng thuế, phí, lệ phí trái pháp luật; thu thuế, phí, lệ phí trái pháp luật; truy thu thuế, hoàn thuế trái pháp luật; thu tiền sử dụng đất trái pháp luật; Áp dụng thủ tục hải quan trái pháp luật; Giao đất, cho thuê đất, thu hồi đất, cho phép chuyển mục đích sử dụng đất trái pháp luật; bồi thường, hỗ trợ, giải phóng mặt bằng, tái định cư trái pháp luật; cấp hoặc thu hồi Giấy chứng nhận quyền sử dụng đất, quyền sở hữu nhà ở và tài sản khác gắn liền với đất trái pháp luật; Ra quyết định xử lý vụ việc cạnh tranh trái pháp luật; Cấp văn bằng bảo hộ khi có căn cứ pháp luật cho rằng người nộp đơn không có quyền nộp đơn hoặc có căn cứ pháp luật cho rằng đối tượng không đáp ứng điều kiện bảo hộ; từ chối cấp văn bằng bảo hộ với lý do đối tượng không đáp ứng điều kiện bảo hộ mà không có căn cứ pháp luật; chấm dứt hiệu lực văn bằng bảo hộ mà không có căn cứ pháp luật; Ra quyết định xử lý kỷ luật buộc thôi việc trái pháp luật đối với công chức từ Tổng Cục trưởng và tương đương trở xuống.
Đồng thời phạm vi trách nhiệm bồi thường của Nhà nước trong hoạt động tố tụng dân sự, tố tụng hành chính cũng khá cụ thể như : Tự mình áp dụng biện pháp khẩn cấp tạm thời trái pháp luật; Áp dụng biện pháp khẩn cấp tạm thời khác với biện pháp khẩn cấp tạm thời mà cá nhân, tổ chức yêu cầu; Áp dụng biện pháp khẩn cấp tạm thời vượt quá yêu cầu áp dụng biện pháp khẩn cấp tạm thời của cá nhân, tổ chức; Áp dụng biện pháp khẩn cấp tạm thời không đúng thời hạn theo quy định của pháp luật hoặc không áp dụng biện pháp khẩn cấp tạm thời mà không có lý do chính đáng. Ra bản án, quyết định đã có hiệu lực pháp luật nhưng bị cơ quan có thẩm quyền kết luận là trái pháp luật mà người ra bản án, quyết định đó bị xử lý kỷ luật, xử lý trách nhiệm hình sự; Thêm, bớt, sửa đổi, đánh tráo, hủy hoặc làm hư hỏng tài liệu, chứng cứ hoặc bằng hành vi khác làm sai lệch nội dung vụ án, vụ việc dẫn đến việc ban hành bản án, quyết định trái pháp luật.
Một số quy định e ngại khó thực thi...
Đánh giá về những quy định mới liên quan đến TNBTCNN trong lĩnh vực hành chính, Luật sư Vũ Lợi (Đoàn Luật sư TP. Hà Nội) cho rằng: Đó là những quy định cụ thể, tạo cơ sở pháp lý quan trọng cho người dân đi đòi bồi thường trong lĩnh vực hành chính. Tuy nhiên, tôi không quá lạc quan bởi lẽ hiện tượng tùy tiện áp dụng các biện pháp hành chính sai luật gây thiệt hại cho người dân còn phổ biến. Luật sư Lợi dẫn chứng về trường hợp gần đây các cơ quan chức năng quàng việc phạt nguội với đăng kiểm dẫn đến từ chối đăng kiểm cho hàng nghìn ô tô. Phạt nguội là việc xử phạt vi phạm hành chính trong lĩnh vực giao thông đường bộ thông qua hệ thống camera giao thông. Còn đăng kiểm là kiểm định chất lượng an toàn kỹ thuật các loại phương tiện để quyết định cấp phép cho phương tiện được lưu hành. Trong vụ việc nóng này, cơ quan đăng kiểm đang sử dụng việc “từ chối đăng kiểm” như một biện pháp đảm bảo để xử lý vi phạm hành chính. Quy định tại Điều 119 về các biện pháp ngăn chặn và bảo đảm xử lý vi phạm hành chính của Luật xử lý vi phạm hành chính 2012 không cho phép áp dụng biện pháp “từ chối đăng kiểm” để đảm bảo xử lý vi phạm hành chính. Nếu áp dụng quy định của Luật TNBTCNN thì trách nhiệm bồi thường khi cán bộ áp dụng biện pháp đảm bảo sai luật cần được đặt ra. Ở đây, cơ quan đăng kiểm, cơ quan xử phạt vi phạm hành chính có thể phải bồi thường cho người dân. Đây là trường hợp hi hữu mà Luật TNBTCNN 2017 đã dự liệu, đón đầu.
Luật sư Vũ Lợi cũng là người thường xuyên tư vấn, giúp giải quyết các vụ án hành chính cho người dân ở khắp 3 miền Bắc – Trung - Nam. Thực tế tham gia giải quyết nhiều vụ án hành chính khiến cho ông có kinh nghiệm dày dặn về vấn đề này. Nói về việc bồi thường trong lĩnh vực hành chính, ông cho rằng: Án hành chính, khởi kiện và thắng kiện đã khó, thi hành bản án người dân thắng kiện (có phần bồi thường) của nhà nước càng khó khăn hơn…
Ông Lợi cắt nghĩa lý do: Ngoài các quy định pháp luật còn hạn chế thì là do ý thức chấp hành pháp luật của chính các cơ quan nhà nước, người có thẩm quyền chưa nghiêm túc. Theo quy định của pháp luật thì bản án có hiệu lực pháp luật phải được thực thi ngay nhưng tư duy của cơ quan nhà nước, thủ tục hành chính chung phải trải qua nhiều phòng ban, nhiều cấp, phải trình duyệt, xin ý kiến, chờ duyệt, chờ tiền về… Cho nên việc thi hành một bản án có phần bồi thường là vô cùng khó.
Vấn đề quyền lợi của người dân trong những vụ khiếu kiện hành chính thường ít được giải quyết thấu đáo. Thực tế đi làm nhiều vụ việc ở vùng sâu vùng xa, nhiều người dân chỉ mong mỏi được cơ quan nhà nước hủy đi quyết định sai luật, bởi việc thắng được cơ quan hành chính nhà nước là vô cùng hiếm. Trong các bản án hành chính tuyên người dân thắng kiện thường có nội dung hủy quyết định hành chính và hướng giải quyết cho dân. Tuy nhiên sau khi quyết định cũ bị hủy, thì việc ban hành lại một quyết định mới theo hướng có lợi cho người dân thường rất khó khăn, đòi được tiền bồi thường lại càng có khăn hơn.
Luật sư Vũ Lợi cho rằng, vấn đề bồi thường của nhà nước trong lĩnh vực hành chính cũng có ý nghĩa trong thi hành bản án hành chính, thi hành quyết định hành chính, thi hành quyết định thanh tra kiểm tra… Một nguyên nhân khó khăn khác khi người dân đi đòi bồi thường gặp phải, đó là do nhận thức, sự cố chấp, bảo thủ, vô cảm của không ít cán bộ công chức của cơ quan nhà nước, nhưng luật chưa có chế tài phù hợp để răn đe, xử lý.
Nói về khó khăn, bất cập trong việc đòi bồi thường trong lĩnh vực hành chính, Luật sư Vũ Lợi dẫn chứng một vụ việc thực tế của ông Lương Hữu Phước (tỉnh Kom Tum). Quyết định hành chính của cơ quan chức năng sai luật về thu hồi đất gây thiệt hại cho ông Phước hơn 1,1 tỉ đồng (thống kê từ phía người dân, luật sư). Theo Luật sư Vũ Lợi: Chúng tôi tính toán mức thiệt hại đó dựa trên kiểm đếm số lượng cây na, mít, sầu riêng, cà phê của ông Phước. Tuy nhiên tòa chỉ chấp nhận số tiền khoảng 450 triệu đồng. Cách tính đơn giá bồi thường hiện nay rất bất cập. Giá bồi thường cây trồng bị thiệt hại được quy định trong danh mục của UBND tỉnh ban hành theo hướng toàn bộ cây cùng loại có giá trị như nhau. Thế nhưng trong vườn của ông Phước có cây cà phê đã trồng 10 năm, cũng có cây trồng lâu hơn, có cây cà phê chất lượng cao, lại có cây cà phê chất lượng trung bình. Nếu áp giá đồng đều thì người dân thiệt thòi rất lớn. Và nếu áp giá như vậy thì không đảm bảo nguyên tắc bồi thường nhà nước. Tuy nhiên Luật TNBTCNN 2017 vẫn chưa cải thiện quy định này.
Đồng thời, luật sư Vũ Lợi cũng cho rằng, các quy định về chi phí bồi thường khi đi lại, phòng nghỉ, thăm thân mà không có hóa đơn thì được tính theo khung. Luật quy định tổng cộng chi phí bồi thường là không quá 7 tháng lương cơ sở. Cụ thể: “Trường hợp người yêu cầu bồi thường không xuất trình được hóa đơn, chứng từ hợp pháp đối với các chi phí quy định tại điểm này thì chi phí được bồi thường không quá 06 tháng lương cơ sở tại thời điểm quy định tại khoản 2 Điều 22 của Luật này cho 01 năm tính từ thời điểm bắt đầu khiếu nại hoặc tố cáo hoặc tham gia tố tụng cho đến ngày có văn bản giải quyết bồi thường có hiệu lực của cơ quan có thẩm quyền”. Chi phí in ấn và gửi đơn thì không quá 1 tháng lương cơ sở. Nếu người đi kiện mà phải tham gia những vụ kiện dai dẳng kéo dài vài năm mới được giải quyết thì chỉ 7 tháng lương cơ sở không thể bù đắp lại chi phí thực tế họ bỏ ra.
Bên cạnh đó, Luật sư Vũ Lợi cũng chỉ ra bất cập trong quy định về thời hạn xem xét bồi thường nhà nước trong lĩnh vực hành chính. Thời hạn lý tưởng tuy nhiên khó thực thi trên thực tế bởi có đi giải quyết các vụ việc mới thấy sự chậm trễ của các cơ quan chức năng…. “Quy định của Luật là lý tưởng nhưng e rằng khó đi vào thực tế”, Luật sư Vũ Lợi thẳng thắn.
Tĩnh Sơn
