(Pháp Lý) - Nhiều quốc gia đang thiếu trầm trọng vaccine COVID-19 do các vấn đề về năng lực sản xuất và phân phối. Trong khi đó, nhiều nhà máy sản xuất vaccine tại các nước đang phát triển, cũng như chính phủ của họ đã yêu cầu các hãng dược phẩm lớn nắm giữ bản quyền vaccine Covid-19 chia sẻ bí quyết kỹ thuật để họ có thể sản xuất vaccine giá rẻ hơn phục vụ cho những nước nghèo kiềm chế đại dịch, nhưng đến nay chưa có hãng dược phẩm nào đồng ý.
Nhiều tranh cãi về bãi bỏ quyền sở hữu trí tuệ vaccine COVID-19
Yêu cầu dỡ bỏ bằng sáng chế vaccine không phải là mới, mà thậm chí còn có từ ngày 2/10 năm ngoái khi Ấn Độ và Nam Phi đưa ra yêu cầu theo hướng này với Tổ chức Thương mại thế giới (WTO) song không thành công. Lập luận rằng "nhiều báo cáo cho thấy quyền sở hữu trí tuệ cản trở hoặc có nguy cơ cản trở việc cung cấp kịp thời các sản phẩm y tế với giá phải chăng cho bệnh nhân", hai nước này đề nghị dỡ bỏ rào cản về sở hữu trí tuệ cho đến khi "công tác tiêm chủng được thực hiện rộng rãi trên toàn cầu và phần lớn dân số thế giới đều đã miễn dịch". Thực tế, vào thời điểm đó, Mỹ cũng đã phản đối yêu cầu mà Ấn Độ và Nam Phi đưa ra trước Tổ chức Thương mại Thế giới.
Tiếp đó đến ngày 11/3, WTO lại tổ chức cuộc thảo luận mới có khoảng 100 quốc gia thành viên WTO ủng hộ nhưng cuối cùng đàm phán vẫn thất bại vì các nước Bắc bán cầu không muốn. Giữa tháng 4 vừa qua, một số nhà khoa học đạt giải Nobel và các cựu nguyên thủ quốc gia đã gửi thư ngỏ cho Tổng thống Mỹ Joe Biden. Thư ngỏ với khoảng 170 chữ ký đánh giá từ bỏ bảo hộ quyền sở hữu trí tuệ đối với vaccine ngừa COVID-19 là "bước quan trọng và cần thiết để chấm dứt đại dịch". Và nước Mỹ đã có pha “lội ngược dòng” đầy bất ngờ khi ngày 5/5 tuyên bố chính quyền Tổng thống Joe Biden ủng hộ miễn áp dụng bảo hộ sở hữu trí tuệ cho vaccine ngừa COVID-19.
Phản ứng trước quan điểm của Mỹ về phá thế bảo hộ vaccine, Tổng thống Pháp Emmanuel Macron cho biết: “Tôi ủng hộ việc tạm thời từ bỏ quyền sở hữu trí tuệ với vaccine Covid-19”. Dù vậy, ông Macron cho rằng đây không phải giải pháp tối ưu, bởi ngay cả khi quyền sở hữu trí tuệ cho vaccine Covid-19 được bãi bỏ, thì các nước nghèo tại khu vực châu Phi cũng không đủ cơ sở vật chất để có thể tự sản xuất vaccine. Do đó, ông Macron đề xuất những nước sản xuất được vaccine Covid-19 nên tặng lại số lượng nhất định cho các quốc gia nghèo.
Trong khi đó, Đức lại phản đối ý tưởng của Mỹ. Theo Thủ tướng Angela Merkel, việc bảo vệ quyền sở hữu trí tuệ là “nguồn gốc của sự đổi mới” và không được phép xâm phạm tới quyền này. Người phát ngôn của Văn phòng Thủ tướng Đức cũng cho rằng, việc từ bỏ bản quyền vaccine không phải giải pháp cho giai đoạn hiện nay, thay vào đó, Đức đang tập trung vào việc tăng năng lực sản xuất của hãng dược. Đồng quan điểm với Đức, đại diện hầu hết các hãng dược lớn như Moderna, Pfizer… đều bác bỏ yêu cầu của Mỹ vì lo ngại lợi nhuận sẽ bị giảm sút, thiếu động lực sản xuất vaccine.
Vì sao bản quyền đang là trở ngại lớn nhất ?
Hiệp định TRIPS về các khía cạnh liên quan tới thương mại của Quyền sở hữu trí tuệ được các quốc gia thành viên ký kết ngày 15/4/1994 và có hiệu lực từ ngày 01/01/1995. Theo đó, trong lĩnh vực sáng chế, TRIPS yêu cầu các quốc gia thành viên phải dành sự bảo hộ và thực thi quyền đối với sáng chế trong tất cả các lĩnh vực công nghệ, trong đó có lĩnh vực dược phẩm.
Bởi bằng sáng chế vaccine được tạo ra nhằm ngăn chặn các đối thủ sao chép thành quả của một hãng dược và tung ra sản phẩm tương tự.
Dó đó, các phòng thí nghiệm nghiên cứu ra vaccine ngừa COVID-19 đã bảo vệ bí mật thương mại của họ để ngăn chặn việc sao chép bất hợp pháp. Các nhà sản xuất thì xin cấp quyền sở hữu trí tuệ khi cho rằng vaccine sẽ sinh lợi hoặc đóng vai trò quan trọng với xã hội.
Chính vì vậy, ý tưởng cấp quyền miễn trừ tạm thời đối với quyền sở hữu trí tuệ sẽ cho phép bất kỳ quốc gia nào đều có thể sản xuất vaccine mà không cần lo lắng về bằng sáng chế và do đó sản xuất nhiều liều hơn với giá thấp hơn.
Tuy nhiên, nhiều nhà máy sản xuất vaccine tại các nước đang phát triển, cũng như chính phủ của họ đã yêu cầu các hãng dược phẩm lớn nắm giữ bản quyền vaccine Covid-19 chia sẻ bí quyết kỹ thuật để họ có thể sản xuất vaccine giá rẻ hơn phục vụ cho những nước nghèo kiềm chế đại dịch, nhưng đến nay chưa có hãng dược phẩm nào đồng ý.
Theo đó, tại Nam Phi, nhà máy Biovac cho biết, họ đã mất nhiều tuần đàm phán với một nhà sản xuất giấu tên và vẫn không có được hợp đồng. Ở Đan Mạch, nhà máy Bắc Âu ở Bavaria có năng lực dự phòng và khả năng sản xuất hơn 200 triệu liều nhưng cũng đang chờ tin từ nhà sản xuất vaccine Covid-19 để được cấp phép.
Ông Abdul Muktadir, chủ sở hữu nhà máy Incepta từng sản xuất vaccine ngừa viêm gan, cúm, viêm màng não, bệnh dại, uốn ván và sởi ở Bangladesh, cho biết nếu việc bỏ bản quyền vắc xin có thể được thực hiện trong một sớm một chiều, mọi châu lục sẽ có hàng chục công ty có thể sản xuất những loại vaccine này.
Theo chuyên gia Davinder Gill - cựu giám đốc phụ trách thuốc sinh học của Pfizer, việc bỏ bản quyền vắc xin là điều quan trọng nhất. ông Gill nói với trang Business Standard cho rằng: "Nếu bỏ bản quyền vắc xin, Ấn Độ sẽ làm rất tốt. Ấn Độ có khả năng, kinh nghiệm sản xuất thuốc và vắc xin. Nếu không chuyển giao công nghệ, có thể sẽ lâu hơn, nhưng các công ty Ấn Độ có thể phát triển được".
Giải pháp trước mắt
Việc tạm thời từ bỏ bản quyền vaccine Covid-19 sẽ gặp nhiều khó khăn và mất nhiều thời gian. Người phát ngôn của WTO Keith Rockwell cho biết, một hội đồng về sở hữu trí tuệ tại cơ quan này dự kiến sẽ tiếp nhận lại đề xuất miễn trừ tại một cuộc họp dự kiến vào cuối tháng 5, trước khi cuộc họp chính thức vào ngày 8-9/6 tới đây. Điều đó có nghĩa là cũng phải nhiều tuần nữa mới có thể có bất kỳ thỏa thuận cuối cùng nào.
Theo Tổng Giám đốc WTO Ngozi Okonjo- Iweala, vấn đề tiếp cận với vaccine, chẩn đoán và điều trị Covid-19 vừa là vấn đề đạo đức và vừa là vấn đề kinh tế của thời đại chúng ta. Để ngăn chặn đại dịch, Các thành viên WTO cần phải hành động trên 4 mặt trận.
Một là, các thành viên nên chia sẻ vaccine, những nước đã đặt hàng nhiều hơn mức họ thực sự cần nên chia sẻ với những nước khác, thông qua cơ chế COVAX hoặc các cơ chế khác. Những nước có nguyên liệu thô nên cho phép những thứ này lưu chuyển qua chuỗi cung ứng để tất cả những cơ sở có thể sản xuất đều có thể tận dụng lợi thế này.
Hai là, cần xem xét giảm các hạn chế và cấm xuất khẩu cũng như các thủ tục quan liêu và thủ tục hải quan có thể tác động đến chuỗi cung ứng liên quan đến việc sản xuất các sản phẩm để chống Covid-19.
Cần lưu ý đến vấn đề cho phép chuỗi cung ứng hoạt động. Nếu không, cho dù chúng ta có năng lực gì đi chăng nữa, chúng ta vẫn sẽ không thể sản xuất những thứ cần thiết. Hiện số lượng các lệnh cấm hoặc hạn chế xuất khẩu đã giảm từ 109 xuống 51 nhưng chúng ta cần tiếp tục giảm bớt nữa.
Ba là, cần làm việc với các nhà sản xuất để giúp họ huy động năng lực hiện có đang nhàn rỗi để sản xuất. Cần huy động năng lực hiện có để có thể cho phép sản xuất lượng vaccine mà chúng ta có thể cần từ 5 tỷ liều được sản xuất trên thế giới hiện nay lên 10,8 tỷ liều được dự báo cho năm nay lên 15 tỷ liều, đặc biệt nếu chúng ta cần liều tăng cường.
Bốn là, các quốc gia như Nga, Trung Quốc, Brazil, Cuba, những nước có vaccine đang được phát triển hoặc đã chia sẻ vaccine của họ với những người khác, nên xem xét các cách tăng cường nguồn cung để chúng ta có thể tăng khối lượng vaccine trên thế giới. Những người cần có Giấy phép Sử dụng Khẩn cấp từ WHO để có thể tiếp cận với vaccine nên sớm làm như vậy…
Nam Kiên (tổng hợp)
