Vai trò của pháp luật trong phòng, chống lãng phí công quỹ và tài sản Nhà nước trong giai đoạn hiện nay

1. Đặt vấn đề

Trong bối cảnh phát triển kinh tế - xã hội ngày càng nhanh chóng và phức tạp, việc quản lý, sử dụng công quỹ và tài sản nhà nước một cách hiệu quả, minh bạch và bền vững không chỉ là nhiệm vụ thiết yếu, mà còn là yêu cầu cấp bách được Đảng và Nhà nước đặt lên hàng đầu. 

Lãng phí công quỹ và tài sản nhà nước không chỉ gây ra những thất thoát nghiêm trọng về vật chất, mà còn làm xói mòn niềm tin xã hội, dẫn đến những hệ lụy lâu dài trong công tác quản lý nhà nước , không chỉ gây ra tổn thất lớn đối với ngân sách quốc gia, mà còn đi ngược lại với mục tiêu phát triển bền vững và công bằng xã hội.

Trong nhiệm vụ phòng, chống lãng phí, pháp luật có vai trò cốt lõi như một “bức tường thành” vững chắc, ngăn chặn các hành vi gây tổn hại đến tài sản chung và thiết lập những chuẩn mực ứng xử trong quản lý tài sản nhà nước. Pháp luật không chỉ cung cấp hành lang pháp lý chặt chẽ, mà còn đảm bảo tính răn đe và công bằng trong việc xử lý các hành vi vi phạm, góp phần thúc đẩy trách nhiệm và minh bạch trong hệ thống quản lý công. Từ đó, tạo một nền tảng vững chắc cho sự phát triển ổn định và bền vững của đất nước, đồng thời củng cố niềm tin của nhân dân vào chính quyền, vào sự lãnh đạo sáng suốt của Đảng và Nhà nước.

Thực hiện tốt nhiệm vụ này đòi hỏi sự tham gia chặt chẽ của cả hệ thống chính trị, sự giám sát sát sao của các cơ quan chức năng và sự phối hợp nhịp nhàng giữa các cấp, ngành. Chỉ khi nào pháp luật thực sự đi vào cuộc sống, khi mọi người dân và cán bộ, công chức nhận thức rõ ràng về ý nghĩa của việc tiết kiệm và sử dụng đúng mục đích tài sản công, thì khi đó, xã hội mới thực sự phát triển bền vững và toàn diện.

2. Đường lối của Đảng và chính sách của Nhà nước trong phòng, chống lãng phí

Trước những thách thức ngày càng lớn trong công tác quản lý tài sản công, Đảng ta đã xác định phòng, chống lãng phí là nhiệm vụ trọng tâm và không thể trì hoãn. Với tinh thần đó, Đảng đã ban hành nhiều chỉ thị và nghị quyết nhằm định hướng cho các cơ quan, tổ chức trong hệ thống chính trị, thúc đẩy hiệu lực và hiệu quả trong quản lý, sử dụng tài sản nhà nước. Đây không chỉ là những quyết sách mang tính chiến lược, mà còn là các yêu cầu cấp thiết nhằm bảo vệ và phát huy tối đa tài sản công, góp phần ổn định và phát triển bền vững nền kinh tế - xã hội.

Trong Nghị quyết Trung ương 4 (khóa XII) về “Tăng cường xây dựng, chỉnh đốn Đảng”, Đảng đã đặc biệt nhấn mạnh nhiệm vụ phòng, chống lãng phí như một trụ cột quan trọng trong công tác xây dựng Đảng và bảo vệ tài sản quốc gia. Nghị quyết đã chỉ ra rằng, việc thất thoát, lãng phí tài sản công không chỉ là vấn đề về quản trị tài chính mà còn là biểu hiện của những lỗ hổng trong hệ thống quản lý nhà nước. Điều này không chỉ làm hao tổn nguồn lực quý giá của đất nước mà còn trực tiếp ảnh hưởng đến uy tín của Đảng và Nhà nước trong mắt nhân dân. Chính vì thế, phòng, chống lãng phí được xem như một trong những giải pháp quan trọng nhất để củng cố và nâng cao niềm tin xã hội đối với Đảng.

Chỉ thị 27-CT/TW của Bộ Chính trị (2018) về “Đẩy mạnh công tác phòng, chống tham nhũng, lãng phí” nhấn mạnh việc cần thiết của việc xây dựng cơ chế giám sát tài sản và thu nhập của cán bộ, công chức nhằm phòng ngừa các hành vi tham nhũng và lãng phí. Kết luận 21-KL/TW của Ban Chấp hành Trung ương Đảng (2021) về “Đẩy mạnh xây dựng và chỉnh đốn Đảng, kiên quyết ngăn chặn, đẩy lùi suy thoái, tự diễn biến, tự chuyển hóa” tiếp tục củng cố các biện pháp phòng, chống lãng phí như một phần trong chiến lược xây dựng Đảng trong sạch, vững mạnh.

Nhìn chung, các văn bản chỉ đạo của Đảng về công tác phòng, chống lãng phí đều nhấn mạnh đến việc nâng cao trách nhiệm và vai trò lãnh đạo của các cấp ủy Đảng, xây dựng cơ chế kiểm tra, giám sát chặt chẽ, và phát huy tinh thần trách nhiệm trong quản lý tài sản công. Các văn bản này còn yêu cầu sự phối hợp chặt chẽ giữa các cơ quan chức năng và sự tham gia của toàn xã hội để phòng, chống lãng phí một cách hiệu quả, góp phần xây dựng một hệ thống quản lý tài sản nhà nước bền vững, minh bạch và có trách nhiệm.

Việc thể chế hóa các chủ trương của Đảng đã được Nhà nước cụ thể hóa thông qua hệ thống pháp luật chặt chẽ, tạo cơ sở pháp lý vững chắc cho công tác quản lý và giám sát tài sản công. Các văn bản pháp luật như Luật Phòng, chống lãng phí năm 2013, Luật Quản lý, sử dụng tài sản công năm 2017, và các nghị định hướng dẫn thi hành đã cụ thể hóa từng khía cạnh của công tác phòng, chống lãng phí. Hệ thống pháp luật không chỉ định rõ các trách nhiệm của cơ quan, tổ chức, và cá nhân trong việc bảo vệ tài sản nhà nước mà còn quy định rõ ràng các biện pháp chế tài đối với các hành vi vi phạm. Điều này giúp bảo đảm rằng mọi nguồn lực công được sử dụng hiệu quả, đúng mục đích và không gây thất thoát, lãng phí.

Sự kết hợp chặt chẽ giữa các chỉ đạo chiến lược từ Đảng và việc tổ chức triển khai thực tiễn qua hệ thống pháp luật của Nhà nước chính là nền tảng quan trọng để phòng, chống lãng phí đạt hiệu quả cao nhất. Trong bối cảnh hiện nay, khi yêu cầu phát triển bền vững đang đặt ra những thách thức mới, công tác phòng, chống lãng phí không chỉ đơn thuần là bảo vệ tài sản quốc gia, mà còn là nhiệm vụ thiết yếu để Đảng và Nhà nước giữ vững niềm tin của nhân dân, đồng thời khẳng định sự nghiêm minh, minh bạch và công bằng trong quản lý, sử dụng tài sản công. Đây chính là điều kiện tiên quyết để Việt Nam vững bước tiến lên, hội nhập sâu rộng và phát triển bền vững trong thời kỳ mới.

3. Khung pháp lý hiện hành về phòng, chống lãng phí công quỹ và tài sản nhà nước

Luật Phòng, chống lãng phí năm 2013 đã đánh dấu một bước tiến quan trọng trong việc xây dựng cơ sở pháp lý vững chắc nhằm quản lý, sử dụng tài sản công một cách hiệu quả và minh bạch. Đây là văn bản pháp luật đầu tiên quy định cụ thể các hành vi bị cấm và các biện pháp xử lý nghiêm ngặt đối với những hành vi gây ra tình trạng lãng phí tài sản nhà nước. Bằng việc đặt ra các quy định rõ ràng, luật này đã thiết lập nền tảng pháp lý cho công tác giám sát và phòng ngừa, đẩy mạnh việc quản lý tài sản công đi vào nề nếp, đảm bảo tính minh bạch và trách nhiệm trong toàn bộ quá trình sử dụng công quỹ và tài sản nhà nước.

Ngoài Luật Phòng, chống lãng phí, Luật Ngân sách nhà nước năm 2015 và Luật Quản lý, sử dụng tài sản công năm 2017 cũng đóng vai trò không kém phần quan trọng, tạo nên một hệ thống pháp luật đồng bộ, thống nhất trong việc điều chỉnh các hoạt động liên quan đến công quỹ và tài sản công. Cả hai văn bản này đã bổ sung và hoàn thiện các quy định về lập kế hoạch, quản lý chi tiêu công, từ đó giúp các cơ quan, tổ chức thực hiện tốt hơn nhiệm vụ của mình trong việc quản lý tài sản công. Luật Ngân sách nhà nước không chỉ quy định chi tiết các quy trình phân bổ và sử dụng ngân sách mà còn yêu cầu việc chi tiêu phải công khai, minh bạch và phải được kiểm toán chặt chẽ. Trong khi đó, Luật Quản lý, sử dụng tài sản công đòi hỏi mọi tài sản thuộc sở hữu nhà nước phải được đăng ký, theo dõi và đánh giá thường xuyên, đảm bảo việc sử dụng hợp lý và tránh lãng phí.

Các quy định hiện hành yêu cầu các cơ quan, tổ chức phải lập kế hoạch chi tiêu công theo hướng tiết kiệm và hiệu quả, gắn chặt trách nhiệm quản lý tài sản công với hiệu quả sử dụng. Điều này đặc biệt quan trọng trong các dự án đầu tư công, khi Luật yêu cầu phải tiến hành đấu thầu công khai và minh bạch. Đây là biện pháp hữu hiệu nhằm ngăn chặn các hành vi tham nhũng, đồng thời giảm thiểu rủi ro lãng phí do sử dụng sai mục đích hoặc không hiệu quả. Đấu thầu công khai không chỉ đảm bảo tính cạnh tranh, mà còn nâng cao tính minh bạch và trách nhiệm giải trình, giúp ngăn ngừa các lỗ hổng có thể dẫn đến thất thoát tài sản công.

Bên cạnh đó, vai trò của các cơ quan kiểm toán và thanh tra nhà nước cũng được củng cố, khi họ được trao quyền hạn đầy đủ để thực hiện các biện pháp kiểm tra, giám sát. Những cơ quan này không chỉ thực hiện các cuộc kiểm toán định kỳ mà còn có quyền tiến hành các cuộc kiểm tra đột xuất khi có dấu hiệu bất thường, góp phần phát hiện sớm và ngăn chặn kịp thời các hành vi vi phạm. Đây là cơ chế giám sát hiệu quả, giúp đảm bảo rằng mọi hoạt động chi tiêu công và quản lý tài sản công đều tuân thủ đúng pháp luật, mang lại lợi ích tối đa cho ngân sách quốc gia.

Hệ thống pháp luật hiện hành về phòng, chống lãng phí không chỉ đặt ra các chuẩn mực nghiêm ngặt cho việc quản lý tài sản công, mà còn tạo ra một cơ chế giám sát chặt chẽ, đảm bảo rằng công quỹ và tài sản nhà nước được sử dụng đúng mục đích, hiệu quả, và bền vững. Thông qua việc hoàn thiện hệ thống pháp luật và tăng cường vai trò của các cơ quan giám sát, Đảng và Nhà nước đã thể hiện quyết tâm trong việc chống lại lãng phí, bảo vệ tài sản quốc gia và xây dựng niềm tin cho nhân dân, từ đó tạo nền tảng vững chắc cho sự phát triển bền vững của đất nước.

4. Biện pháp pháp lý ngăn chặn lãng phí

Để đảm bảo hiệu quả trong công tác phòng, chống lãng phí tài sản công và công quỹ, việc hoàn thiện khung pháp lý và nâng cao ý thức pháp luật của các tổ chức, cá nhân là yêu cầu cấp thiết và mang tính chiến lược. Sự thắt chặt của pháp luật, cùng với các biện pháp chế tài mạnh mẽ, sẽ tạo nên một bức tường bảo vệ vững chắc, ngăn chặn và phòng ngừa những hành vi gây thất thoát tài sản nhà nước. Đặc biệt, trong bối cảnh hội nhập và phát triển kinh tế sâu rộng, phòng, chống lãng phí là một nhiệm vụ chính trị - pháp lý quan trọng, bảo đảm tài sản công được sử dụng một cách hiệu quả và bền vững.

Một trong những biện pháp quan trọng cần được chú trọng là việc tăng cường chế tài xử phạt đối với các hành vi gây ra tình trạng lãng phí. Chế tài xử phạt không chỉ là công cụ răn đe, mà còn là thước đo về tính nghiêm minh của pháp luật, giúp duy trì trật tự, kỷ cương trong quản lý tài sản công. Trong nhiều trường hợp, việc sử dụng tài sản công sai mục đích hoặc gây lãng phí không chỉ xuất phát từ sự thiếu hiểu biết, mà còn từ những hành vi cố ý, với động cơ trục lợi cá nhân hoặc lợi ích nhóm. Để ngăn chặn tình trạng này, chế tài xử phạt cần được xây dựng một cách cụ thể, rõ ràng, với các mức phạt hành chính và hình sự thích đáng, đủ để tạo ra hiệu ứng răn đe, đồng thời mang tính khả thi cao trong thực thi. Các biện pháp như phạt tiền, bồi thường thiệt hại, cách chức, hoặc truy cứu trách nhiệm hình sự trong trường hợp nghiêm trọng là những công cụ hữu hiệu giúp pháp luật có thể bảo vệ tài sản nhà nước một cách toàn diện và kịp thời.

Ngoài ra, việc thiết lập và củng cố vai trò của các cơ quan giám sát độc lập như Kiểm toán Nhà nước và Thanh tra Chính phủ là yếu tố then chốt trong công tác phòng, chống lãng phí. Đây là những cơ quan có chức năng kiểm tra, giám sát và phát hiện kịp thời những hành vi vi phạm, giúp bảo đảm việc sử dụng tài sản công đúng đắn, minh bạch và tuân thủ pháp luật. Trong khi đó, thực tế cho thấy các cơ quan này vẫn chưa được trao đầy đủ quyền hạn và nguồn lực để thực hiện nhiệm vụ một cách toàn diện và hiệu quả. Để phát huy tối đa vai trò của họ, Nhà nước cần tiếp tục hoàn thiện khung pháp lý, trao thêm quyền hạn và cung cấp đủ nguồn lực, bao gồm cả con người và tài chính, để các cơ quan này có thể tiến hành kiểm tra, giám sát một cách chặt chẽ và triệt để hơn.

Bên cạnh đó, việc tăng cường sự hiện diện và hiệu quả của các cơ quan giám sát cũng giúp tăng cường tính minh bạch và trách nhiệm giải trình trong quản lý tài sản công. Cơ quan Kiểm toán Nhà nước có vai trò quan trọng trong việc kiểm tra, đối chiếu các hoạt động chi tiêu công, phát hiện kịp thời các sai sót, gian lận và vi phạm pháp luật. Thanh tra Chính phủ, với chức năng giám sát và thanh tra toàn diện, cũng đóng góp quan trọng vào việc phát hiện và xử lý các trường hợp vi phạm, đồng thời đưa ra các khuyến nghị để cải thiện quy trình và ngăn chặn tình trạng lãng phí. Các cơ quan này cần được trang bị công cụ pháp lý đủ mạnh và có sự độc lập cần thiết để thực thi nhiệm vụ, từ đó giúp công tác phòng, chống lãng phí đạt được hiệu quả cao hơn và bảo đảm sự minh bạch trong quản lý tài sản nhà nước.

Tóm lại, khung pháp lý phải được tiếp tục củng cố, nâng cao chế tài xử phạt và tạo điều kiện để các cơ quan giám sát độc lập phát huy tối đa vai trò của mình. Chỉ khi các yếu tố này được thực hiện một cách đồng bộ và quyết liệt, chúng ta mới có thể hy vọng vào một hệ thống quản lý tài sản công minh bạch, tiết kiệm và bền vững, đáp ứng sự kỳ vọng của nhân dân và đóng góp tích cực vào quá trình phát triển của đất nước. Việc xây dựng và duy trì một hệ thống pháp lý nghiêm minh trong phòng, chống lãng phí không chỉ là nhiệm vụ trước mắt mà còn là nền tảng lâu dài để bảo vệ lợi ích chung, củng cố niềm tin của xã hội vào hệ thống chính trị, và bảo đảm một tương lai phát triển bền vững cho quốc gia.

5. Đề xuất giải pháp hoàn thiện khung pháp lý

Để nâng cao hiệu quả của pháp luật trong công tác phòng, chống lãng phí công quỹ và tài sản nhà nước, hệ thống pháp luật cần được hoàn thiện và bổ sung những giải pháp cụ thể, thực tế, nhằm đảm bảo tính hiệu quả và khả thi. Việc phòng, chống lãng phí không chỉ dừng lại ở các quy định trên giấy tờ, mà cần được hiện thực hóa thông qua các cơ chế giám sát chặt chẽ, báo cáo minh bạch, và sự tham gia tích cực của toàn xã hội. Dưới đây là những giải pháp cụ thể nhằm củng cố hệ thống pháp luật trong lĩnh vực này:

Thứ nhất, hoàn thiện khung pháp lý với các quy định chi tiết, cụ thể và đảm bảo tính khả thi

Để pháp luật phát huy được vai trò điều chỉnh trong quản lý công quỹ và tài sản nhà nước, các quy định pháp luật cần được xây dựng theo hướng chi tiết và rõ ràng hơn, đồng thời đảm bảo tính khả thi trong quá trình thực thi. Hiện tại, nhiều quy định về quản lý tài sản công còn mang tính chung chung, thiếu cụ thể, dẫn đến khó khăn trong việc triển khai thực tế và giám sát. Việc hoàn thiện pháp luật cần nhấn mạnh đến sự minh bạch trong các quy định liên quan đến quy trình đấu thầu, mua sắm công, và quản lý tài sản nhà nước. Chỉ khi các quy định này được làm rõ với các tiêu chuẩn và hướng dẫn cụ thể, hệ thống quản lý tài sản công mới có thể hoạt động hiệu quả và ngăn chặn nguy cơ lãng phí.

Một ví dụ điển hình là cần cụ thể hóa các tiêu chuẩn về chi tiêu công trong các dự án đầu tư, đảm bảo rằng mọi quyết định chi tiêu đều phải có cơ sở khoa học, tài chính rõ ràng và phù hợp với yêu cầu phát triển. Hơn nữa, cần đưa ra các cơ chế kiểm tra định kỳ và hậu kiểm sau khi dự án hoàn tất, nhằm phát hiện kịp thời những dấu hiệu lãng phí hoặc vi phạm trong quá trình sử dụng ngân sách nhà nước.

Thứ hai, tăng cường cơ chế giám sát và báo cáo minh bạch

Minh bạch là yếu tố cốt lõi trong phòng, chống lãng phí. Việc xây dựng các cơ chế giám sát và báo cáo rõ ràng, cụ thể sẽ giúp đảm bảo sự công khai và minh bạch trong chi tiêu công và quản lý tài sản nhà nước. Các cơ quan quản lý cần phải công khai thông tin về các khoản chi tiêu công, bao gồm các hợp đồng, dự án đầu tư, và các quyết định liên quan đến việc sử dụng tài sản công. Điều này không chỉ giúp tăng cường trách nhiệm giải trình của các cơ quan nhà nước mà còn cho phép xã hội tham gia vào công tác giám sát, từ đó giảm thiểu nguy cơ thất thoát, lãng phí tài sản công.

Các cơ quan giám sát như Kiểm toán Nhà nước, Thanh tra Chính phủ cần được trang bị công cụ pháp lý mạnh mẽ hơn để thực hiện chức năng kiểm tra, giám sát thường xuyên và đột xuất, đảm bảo mọi hoạt động chi tiêu công đều được theo dõi và giám sát chặt chẽ. Đồng thời, cần xây dựng hệ thống báo cáo tài chính công khai, yêu cầu các cơ quan nhà nước phải công bố các báo cáo tài chính định kỳ, bao gồm các khoản thu chi, ngân sách và quản lý tài sản công. Những báo cáo này không chỉ cần rõ ràng, dễ hiểu mà còn phải được công khai rộng rãi để mọi tổ chức, cá nhân đều có thể tiếp cận và tham gia vào quá trình giám sát.

Thứ ba, khuyến khích phát hiện và xử lý nghiêm các hành vi lãng phí

Một trong những biện pháp hiệu quả để phát hiện và ngăn chặn tình trạng lãng phí là xây dựng cơ chế khuyến khích các tổ chức, cá nhân phát hiện và tố cáo các hành vi vi phạm. Luật pháp cần thiết lập các quy định cụ thể về việc bảo vệ quyền lợi của người tố cáo, đảm bảo rằng họ sẽ không bị đe dọa, trù dập hoặc mất quyền lợi cá nhân khi báo cáo các vụ việc lãng phí. Đồng thời, Nhà nước cũng cần có các biện pháp thưởng phạt rõ ràng, khuyến khích những hành vi tích cực trong việc tố giác các hành vi vi phạm pháp luật, từ đó tạo ra một môi trường pháp lý lành mạnh, nơi mọi hành vi vi phạm đều có thể bị phát hiện kịp thời.

Đặc biệt, cần tăng cường chế tài xử phạt đối với những hành vi lãng phí, sử dụng sai mục đích tài sản công. Các chế tài này cần được quy định cụ thể với các mức phạt hành chính, hình sự rõ ràng, đảm bảo tính răn đe và giáo dục cao. Việc xử phạt nghiêm minh, không có ngoại lệ sẽ góp phần củng cố lòng tin của người dân vào hệ thống pháp luật, đồng thời gửi thông điệp rõ ràng rằng mọi hành vi vi phạm đều sẽ bị trừng phạt một cách nghiêm khắc và công bằng.

Thứ tư, tăng cường vai trò của các cơ quan giám sát độc lập

Cuối cùng, một giải pháp không thể thiếu là nâng cao vai trò của các cơ quan giám sát độc lập như Kiểm toán Nhà nước và Thanh tra Chính phủ. Các cơ quan này cần được trao quyền và nguồn lực để thực hiện nhiệm vụ kiểm tra, giám sát chặt chẽ mọi hoạt động chi tiêu công, đảm bảo tính minh bạch và trách nhiệm giải trình của các cơ quan quản lý tài sản nhà nước. Nhà nước cần đầu tư vào việc nâng cao năng lực và công cụ pháp lý cho các cơ quan này, bao gồm việc đào tạo chuyên môn, cung cấp công nghệ và phương tiện hiện đại để họ có thể phát hiện kịp thời những dấu hiệu vi phạm và thực hiện các cuộc kiểm tra toàn diện.

Sự phát triển của công nghệ số và chuyển đổi số trong lĩnh vực quản lý công quỹ và tài sản nhà nước cũng cần được tận dụng để nâng cao hiệu quả giám sát. Các cơ quan giám sát có thể áp dụng các công nghệ mới, như hệ thống quản lý tài sản công trực tuyến, phần mềm kiểm toán tự động, và các công cụ phân tích dữ liệu lớn, để tăng cường khả năng phát hiện vi phạm nhanh chóng và hiệu quả hơn.

Trong bối cảnh đất nước đang phát triển nhanh chóng và hội nhập quốc tế sâu rộng, việc nâng cao hiệu quả của pháp luật trong công tác phòng, chống lãng phí công quỹ và tài sản nhà nước là một yêu cầu cấp bách. Thông qua việc hoàn thiện khung pháp lý, xây dựng cơ chế giám sát và báo cáo minh bạch, khuyến khích phát hiện và tố cáo hành vi vi phạm, cùng với việc tăng cường vai trò của các cơ quan giám sát độc lập, chúng ta có thể đảm bảo rằng tài sản nhà nước sẽ được quản lý và sử dụng một cách hiệu quả, bền vững, và minh bạch, từ đó đóng góp tích cực vào sự phát triển lâu dài của đất nước.

Pháp luật giữ vai trò quan trọng trong công tác phòng, chống lãng phí công quỹ và tài sản nhà nước. Việc hoàn thiện khung pháp lý, tăng cường giám sát, và thiết lập các chế tài mạnh mẽ sẽ tạo ra nền tảng vững chắc để bảo vệ tài sản công và nâng cao hiệu quả quản lý nhà nước. Chính sự vào cuộc mạnh mẽ của pháp luật sẽ góp phần hiện thực hóa các chỉ đạo của Đảng, đưa đất nước phát triển bền vững, đáp ứng nguyện vọng và lòng tin của nhân dân./.

Lê Hùng
Học viện Chính trị khu vực I