Tổ chức chính quyền Đặc khu thế nào để kiểm soát được quyền lực?

(Pháp lý) - Khi bàn về việc tổ chức chính quyền địa phương ở đặc khu và vấn đề kiểm soát quyền lực ở đơn vị hành chính kinh tế đặc biệt này, đã có rất nhiều ý kiến khác nhau. Có ý kiến đề xuất, đơn vị hành chính kinh tế đặc biệt thì tổ chức chính quyền cũng phải đặc biệt. Nhưng cũng có ý kiến cho rằng nếu đặc biệt quá, đi quá xa những nguyên tắc Hiến định về tổ chức chính quyền địa phương thì không thể kiểm soát được quyền lực…

Tổ chức chính quyền đặc khu cần đặc biệt?

Còn nhớ đề xuất ban đầu của Chính phủ trong dự Luật Đơn vị hành chính - kinh tế đặc biệt, thì ở đơn vị này sẽ không có thiết chế HĐND mà chỉ có một thiết chế duy nhất với người đứng đầu là Trưởng đặc khu. Quan chức này sẽ có quyền lực đặc biệt, theo đó thực hiện chức năng quản lý nhà nước, quyết định và tổ chức thực thi toàn bộ hoạt động hành chính, kinh tế-xã hội trên địa bàn của đơn vị đặc biệt.

Nói về ưu điểm của mô hình này, TS Nguyễn Sĩ Dũng (nguyên Phó Chủ nhiệm Văn phòng Quốc hội) từng chia sẻ: Ưu điểm của mô hình này là rất rõ.

Trước hết, hành chính là việc ban hành các quyết định (các chính sách công) và thực thi các quyết định đó. Mô hình hiện tại với ba chủ thể tham gia quyết định (cấp ủy Đảng, UBND và HĐND) quả thực không phải là một mô hình mới. Các ưu, khuyết điểm của mô hình này chúng ta đều đã biết rất rõ.

Điều dễ nhận thấy nhất là theo mô hình như vậy, việc ban hành quyết định thường rất chậm trễ; chi phí thời gian, chi phí thủ tục và chi phí cơ hội thường hết sức to lớn. Đó là chưa nói tới tình trạng đã quyết định theo chế độ tập thể lại còn bị “văn hóa đồng thuận” chi phối, do vậy các quyết sách có thể trở nên méo mó và nhồi nhét (quá nhiều mục tiêu và giải pháp được bổ sung để vừa lòng tất cả các thành viên có quyền tham gia quyết định). Các quyết sách nhồi nhét về cơ bản không thể thực thi được trong cuộc sống, vì không một chính quyền nào có đủ nguồn lực để thực thi hàng chục mục tiêu cùng một lúc. Mô hình hành chính với một người đứng đầu chắc chắn khắc phục được những nhược điểm nói trên.

Hai là, mô hình quá nhiều chủ thể có quyền tham gia quyết định còn làm cho việc xác lập chế độ trách nhiệm cũng hết sức khó khăn. Một người quyết định thì một người sẽ phải chịu trách nhiệm. Chuyện như vậy không phải bàn cãi gì nhiều. Chế độ trách nhiệm chắc chắn sẽ được xác lập rất rõ ràng.

Ba là, chất lượng của các quyết định phụ thuộc vào tài năng của người ban hành quyết định nhiều hơn là vào số lượng người tham gia quyết định. Trong lúc đó, lựa chọn một người tài giỏi thì chắc chắn là dễ dàng hơn lựa chọn gần cả chục, cả trăm người tài giỏi.

Ở các địa phương mà tương lai sẽ là nơi thành lập các đặc khu cũng đưa ra quan điểm ủng hộ phương án này. HĐND huyện Vân Đồn (Quảng Ninh) đã tổ chức kỳ họp thông qua Nghị quyết về việc tán thành chủ trương thành lập đơn vị hành chính – kinh tế đặc biệt Vân Đồn. Theo đó địa phương này tán thành với phương án có đặc khu Trưởng và các đặc khu phó cùng cơ quan giúp việc tinh gọn, không có HĐND. Cấp xã được thay bằng các khu hành chính, người đứng đầu là đại diện của Đặc khu Trưởng, cùng bộ máy cũng hết sức tinh gọn. Phương án này phù hợp với các mô hình đặc khu kinh tế hiện đại và thành công nhất trên thế giới hiện nay. Quan trọng hơn là mô hình này đề cao vai trò, trách nhiệm của người đứng đầu, thay vì tập thể quyết định như lâu nay. Đặc khu Trưởng toàn quyền quyết định mọi vấn đề và phải chịu trách nhiệm đến cùng với quyết định của mình. Để bộ máy hoạt động hiệu quả, đặc khu Trưởng hoàn toàn có thể tự lựa chọn nhân sự tốt nhất cho mình, từ cấp phó đến bộ máy ở các khu hành chính, thậm chí có thể thuê nhân sự nước ngoài làm việc.

Và phải có HĐND để kiểm soát quyền lực?

Sau một thời gian dài góp ý, với nhiều ý kiến khác nhau, hiện Dự thảo Luật đơn vị hành chính - kinh tế đặc biệt đang quy định chính quyền địa phương ở đặc khu là cấp chính quyền địa phương gồm có Hội đồng Nhân dân và Ủy ban Nhân dân đặc khu, được tổ chức tinh gọn, chỉ quyết định một số vấn đề quan trọng, mang tính định hướng lớn, còn chủ yếu tập trung phân quyền, phân cấp thẩm quyền quản lý, điều hành ở đặc khu cho chủ tịch ủy ban đặc khu.

Hội đồng đặc khu có từ 12 đến 15 đại biểu, tất cả hoặc đa số đại biểu hoạt động chuyên trách, không tổ chức thường trực hội đồng đặc khu và các ban của hội đồng đặc khu. Hội đồng đặc khu có cơ cấu, thành phần đại biểu phù hợp với đặc điểm của đặc khu (bao gồm đại diện cử tri ở các khu hành chính, các chuyên gia về pháp luật, kinh tế, tài chính, đại diện cộng đồng doanh nghiệp trên địa bàn). Ủy ban đặc khu chỉ bao gồm chủ tịch và các phó chủ tịch. Chủ tịch do hội đồng đặc khu bầu theo giới thiệu của chủ tịch ủy ban nhân dân tỉnh và được Thủ tướng Chính phủ phê chuẩn. Hội đồng đặc khu chỉ quyết định một số vấn đề quan trọng liên quan tới nhân sự chủ chốt, định hướng phát triển, ngân sách, một số vấn đề liên quan trực tiếp tới cộng đồng dân cư địa phương và tập trung thực hiện chức năng giám sát.

Trao đổi với Phóng viên Pháp lý, ông Trần Ngọc Vinh (ĐBQH khóa XIII, Chủ tịch HLG TP. Hải Phòng) cho rằng: Điều 111 Hiến pháp năm 2013 quy định: “Chính quyền địa phương được tổ chức ở các đơn vị hành chính của Nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam. Cấp chính quyền địa phương gồm có HĐND và UBND được tổ chức phù hợp với đặc điểm nông thôn, đô thị, hải đảo, đơn vị hành chính – kinh tế đặc biệt do luật định”. Chính quyền đặc khu được tổ chức đặc biệt nhưng không được xa rời nguyên tắc Hiến định này. Bởi vậy ông Vinh ủng hộ quan điểm tổ chức chính quyền đặc khu có HĐND. Còn yếu tố “đặc biệt” để tạo thông thoáng về thể chế, thu hút đầu tư ổn định lâu dài thì theo ông Vinh, tổ chức HĐND ở đặc khu phải tinh gọn như trong dự thảo mới nhất của dự luật.

“Việc tổ chức HĐND ở đặc khu có ý nghĩa quan trọng trong việc giám sát quyền lực của UBND đặc khu. Có nhiều ý kiến cho rằng, theo Luật định thì có rất nhiều cơ quan có thể giám sát và có sức mạnh giám sát đối với UBND. Cụ thể như giám sát của các tổ chức trực thuộc Mặt trận Tổ quốc. Không phải cứ có nhiều chủ thể giám sát thì giám sát sẽ tốt hơn… Tuy nhiên, theo tôi giám sát của HĐND giám sát mang tính chất của nhà nước, có tính bắt buộc, có các chế tài đi kèm và không thể thay thế bằng các biện pháp giám sát khác. Được biết trong dự luật, trưởng đặc khu được giao rất nhiều trách nhiệm, cho nên chỉ có thông qua giám sát của HĐND thì mới có thể tránh được việc Trưởng đặc khu lạm quyền”, ông Vinh nói.

Việc đề cử người đứng đầu đặc khu cũng là vấn đề được nhiều chuyên gia quan tâm. Chính quyền các địa phương có đặc khu trong tương lai thì lại mong muốn được tự đề cử người đứng đầu đặc khu… bởi họ cho rằng, ở cơ sở thì họ là người nắm bắt được tình hình cán bộ, năng lực cán bộ. Tuy nhiên theo ông Trần Ngọc Vinh: Hợp lý nhất đó là cán bộ địa phương chọn, cử và Chính phủ giữ vai trò phê chuẩn, chấp thuận..

Vũ Anh Tuấn