Những ưu ái lạ, những cái “bắt tay” khiến ngân sách thất thoát hàng nghìn tỷ đồng

(Pháp lý) - Thời gian qua, cơ quan Kiểm toán Nhà nước, Thanh tra Chính phủ, cùng các cơ quan chức năng phát hiện nhiều hợp đồng, dự án hợp tác kinh tế giữa các đơn vị nhà nước và doanh nghiệp tư nhân gây thất thoát ngân sách nhà nước từ hàng trăm tới hàng nghìn tỷ đồng .

Từ thực tế đó, đặt ra vấn đề làm thế nào để tư nhân không thể bắt tay với quan chức, doanh nghiệp Nhà nước bòn rút tiền ngân sách? Dự Luật Phòng, chống tham nhũng (PCTN) sửa đổi tới đây được kỳ vọng sẽ hướng tới việc thể chế các quy định nhằm ngăn ngừa sự móc ngoặc giữa quan chức nhà nước và tư nhân để tham nhũng.

Trong số TCPL này, chúng tôi sẽ dành phần lớn trang thông tin trên hai chuyên mục Diễn đàn – Luật gia và chuyên mục Kinh doanh & Pháp luật để đăng tải ý kiến của Đại biểu Quốc hội và chuyên gia xoay quanh chủ đề trên.

Những vụ việc dưới đây cho thấy sự thiếu minh bạch, ưu ái bất thường giữa đơn vị Nhà nước ( hoặc quan chức nhà nước) và DN tư nhân. Tuy nhiên, rất hiếm việc bị truy trách nhiệm pháp lý rõ ràng, cũng như chưa có giải pháp hữu hiệu để ngăn ngừa, mặc dù nguy cơ tham nhũng và thiệt hại đã thấy rõ…

Quan chức “ưu ái lạ” cho doanh nghiệp tư nhân

Trong một số kết luận kiểm tra của Đảng gần đây đã nêu ra những vụ việc cho thấy sự ưu ái của không ít quan chức địa phương cho doanh nghiệp hoặc doanh nghiệp sân sau. Cụ thể, từ năm 2008 khi giữ cương vị Tỉnh ủy viên, Giám đốc Sở Công thương, Bí thư Huyện ủy Nhơn Trạch, tỉnh Đồng Nai, Phan Thị Mỹ Thanh vẫn tham gia điều hành công ty TNHH Cường Hưng do chồng của bà là cổ đông sáng lập. Bà Thanh còn lấy ngân sách để hỗ trợ BOT của chồng. Khi bà Phan Thị Mỹ Thanh từ Bí thư huyện ủy Nhơn Trạch chuyển về làm Phó Chủ tịch UBND tỉnh Đồng Nai thì bà này ký văn bản chỉ đạo giao cho Hợp tác xã An Phát (do ông Đỗ Tịnh, chồng bà Thanh, quản lý) để làm đường chuyên dụng BOT, lập trạm thu phí. Điều đáng nói là kinh phí để hỗ trợ giải phóng mặt bằng lại được lấy từ ngân sách nhà nước trái quy định.Vi phạm của bà Mỹ Thanh hiện mới chỉ bị cảnh cáo về mặt Đảng. Quá trình điều tra của công an vẫn chưa có kết luận cuối cùng về vụ việc.

Một ví dụ khác, ngày 23/7/2011, huyện Sơn Tịnh (Quảng Ngãi) tổ chức đấu giá khai thác mỏ cát Ngân Giang. Một doanh nghiệp đã trúng thầu khai thác với số tiền 850 triệu đồng. Khi doanh nghiệp triển khai phương tiện tu sửa đường vào mỏ cát thì bị người dân ngăn cản. Vì vậy, doanh nghiệp này đã "than khó" với Chủ tịch UBND xã Tịnh Hà. Chủ tịch UBND xã Tịnh Hà đã có tờ trình xin đầu tư tuyến đường vào bãi cát Ngân Giang từ ngân sách huyện mà không thông qua HĐND xã. Sau đó, công trình này đã được Chủ tịch UBND huyện Sơn Tịnh đồng ý cho đầu tư với tổng kinh phí 1,27 tỷ đồng. Người đồng ý với quyết định này là ông Phạm Vinh - Phó Bí thư Huyện ủy, Chủ tịch UBND huyện Sơn Tịnh. Có những biểu hiện ưu ái bất thường đó, bị người dân tố cáo, cơ quan Đảng kiểm tra, nhưng sau đó ông Chủ tịch này chỉ bị kỷ luật bằng hình thức khiển trách.

Bán “rẻ” đất cho nhà đầu tư, 7 địa phương gây thất thoát gần 4.000 tỷ đồng

Báo cáo về việc hoàn thiện cơ chế, chính sách quản lý, sử dụng đất đai sau khi đã kiểm toán việc quản lý, sử dụng đất dự án khu đô thị giai đoạn 2013 - 2016 tại Hà Nội, Bình Dương, Đồng Nai, Lào Cai, TP HCM, thị xã Cam Ranh (tỉnh Khánh Hòa), TP Sầm Sơn (tỉnh Thanh Hóa) của Kiểm toán Nhà nước (KTNN) cho thấy việc phê duyệt quy hoạch, điều chỉnh quy hoạch sử dụng đất của các địa phương này chưa sát với nhu cầu, tình hình sử dụng đất thực tế; chất lượng lập, thẩm định, phê duyệt quy hoạch chi tiết còn yếu kém.

Đáng lưu ý là việc xác định giá đất. Cụ thể, theo cơ quan kiểm toán, việc giao đất thực hiện các dự án chủ yếu theo hình thức chỉ định nhà đầu tư, không thông qua đấu giá tiền sử dụng đất nên không xác định được giá thị trường.

Đặc biệt, giá đất xác định theo các phương pháp do các địa phương lựa chọn thường thấp hơn giá thị trường dẫn đến thất thoát ngân sách nhà nước.

Bên cạnh đó, theo quy định tại Thông tư số 36 của Bộ Tài nguyên và Môi trường về hướng dẫn xác định giá đất thì có 5 phương pháp xác định giá đất. Tuy nhiên, trên thực tế, mỗi địa phương áp dụng một phương pháp xác định giá đất khác nhau, hoặc áp dụng cùng một phương pháp nhưng cách hiểu khác nhau dẫn đến xác định số tiền sử dụng đất phải nộp ngân sách khác nhau.

Thậm chí, tại cùng một địa phương còn có chênh lệch lớn về giá trị khu đất khi áp dụng các phương pháp khác nhau dẫn đến thất thoát ngân sách.

Ngoài ra, việc xác định giá đất của các địa phương còn nhiều sai sót, hạn chế gây thất thoát ngân sách nhà nước, như áp dụng phương pháp xác định giá đất không phù hợp, áp dụng sai thời điểm, không kịp thời xác định nghĩa vụ tài chính hoặc điều chỉnh lại đơn giá tính tiền sử dụng thuê đất, thay đổi mục đích sử dụng đất làm tăng giá trị tiền sử dụng đất nhưng chưa kiểm tra, rà soát để xác định nghĩa vụ tài chính bổ sung của chủ đầu tư…

Qua kiểm toán, KTNN đã kiến nghị xử lý tài chính hơn 8.323 tỉ đồng, trong đó tăng thu ngân sách nhà nước của các dự án được kiểm toán là gần 3.978 tỉ đồng. Đồng thời, KTNN kiến nghị các địa phương xem xét xử lý hoặc xác định lại tiền sử dụng đất, tiền thuê đất tăng thêm mà cơ quan này tạm xác định là hơn 4.337 tỉ đồng.

Nhiều ý kiến cho rằng, việc gây thất thoát hàng nghìn tỷ ở các địa phương nêu trên không đơn thuần là do năng lực cán bộ yếu kém, thiếu hiểu biết pháp luật. Mà ở đây có sự ưu ái, có dấu hiệu khuất tất, móc ngoặc “công – tư”. Cần phải chuyển vụ việc cho cơ quan điều tra để làm rõ trách nhiệm pháp lý cá nhân liên quan.

Cái “bắt tay” thiệt hại 800 tỷ đồng giữa PVN - OceanBank

Dự kiến từ ngày 19/3 đến 29/3, TAND TP.Hà Nội sẽ đưa vụ án ông Đinh La Thăng và các đồng phạm trong vụ Tập đoàn Dầu khí quốc gia Việt Nam (PVN) góp vốn và làm mất vốn tại Ngân hàng Thương mại cổ phần Đại Dương (OceanBank).

Liên quan đến số tiền thiệt hại 800 tỷ đồng của PVN góp vốn vào OceanBank, trước khi Cơ quan Cảnh sát điều tra và Cơ quan An ninh điều tra - Bộ Công an khởi tố, bắt tạm giam ông Đinh La Thăng để điều tra về tội Cố ý làm trái quy định của Nhà nước về quản lý kinh tế gây hậu quả nghiêm trọng, hàng loạt cán bộ, cựu cán bộ PVN đã bị khởi tố. Trong số này, ông Nguyễn Xuân Sơn đã bị TAND TP.Hà Nội tuyên án tử hình trong vụ Hà Văn Thắm và đồng phạm trước đó.

Xung quanh vụ án này, ngày 18/9/2008, lãnh đạo PVN ký thỏa thuận với Hà Văn Thắm (lúc đó là Chủ tịch HĐQT OceanBank) về việc tham gia góp 20% vốn điều lệ. Việc góp vốn sau đó đã được thực hiện thành 3 đợt, đợt 1 góp 400 tỷ đồng vào cuối năm 2008, đợt 2 góp 300 tỷ đồng vào năm 2010, đợt 3 góp 100 tỷ đồng vào năm 2011.

Tới ngày 31/5/2010, ông Vũ Khánh Trường lúc đó là Ủy viên Hội đồng quản trị PVN đã ký Nghị quyết về việc chấp thuận phương án tăng vốn điều lệ năm 2010 lên 5.000 tỷ đồng của OceanBank.

Sau đó, tới tháng 8/2010, PVN có văn bản trình Thủ tướng Chính phủ xem xét chấp thuận được mua cổ phần tăng vốn điều lệ tại OceanBank thành 2 đợt. Đợt 1 tăng từ 2.000 tỷ đồng lên 3.500 tỷ đồng, đợt 2 tăng từ 3.500 tỷ đồng lên 5.000 tỷ đồng để tiếp tục duy trì tỷ lệ giữ phần vốn của PVN tại OceanBank là 20% vốn điều lệ.

Tháng 10/2010, Văn phòng Chính phủ có thông báo ý kiến chỉ đạo của Phó Thủ tướng Chính phủ, trong đó nêu rõ: “…Yêu cầu bảo toàn, phát triển vốn đầu tư vào ngân hàng…

Trường hợp khó khăn về vốn thì không nhất thiết nắm giữ 20% vốn điều lệ tại OceanBank”.

Song lãnh đạo PVN sau đó vẫn ký quyết định chấp thuận góp vốn đợt 1 thêm 300 tỷ đồng để nâng vốn điều lệ của OceanBank từ 2.000 tỷ đồng lên 3.500 tỷ đồng.

Tới ngày 16/5/2011, ông Nguyễn Xuân Sơn lúc đó là Phó Tổng Giám đốc PVN đã ký Quyết định chấp thuận góp vốn đợt 2 thêm 100 tỷ đồng để tăng vốn điều lệ của OceanBank từ 3.500 tỷ đồng lên 5.000 tỷ đồng.

Cuối cùng, năm 2015, OceanBank được Ngân hàng Nhà nước mua 0 đồng, đồng thời PVN chấm dứt tư cách cổ đông và toàn bộ các quyền, nghĩa vụ của cổ đông tại Oceanbank dẫn đến việc PVN phải ghi nhận một khoản lỗ tương đương 800 tỷ đồng.

BOT và BT đầy rẫy những bất minh

BOT và BT là những hoạt động tiêu biểu cho sự hợp tác công tư. Thanh tra chính phủ đã tiến hành những đợt kiểm tra diện rộng BOT và BT và chỉ ra hiện tượng 100% những dự án kiểu này là chỉ định thầu với lý do chỉ có 1 nhà đầu tư tham gia, trong đó có cả những nhà đầu tư được lựa chọn chưa đảm bảo năng lực.

Các dự án này hầu hết thực hiện ở những khu vực giao thông trọng yếu, có mật độ người, phương tiện tham gia giao thông lớn, đặt một số trạm thu phí có khoảng cách gần nhau bất hợp lý, giá phí cao, tăng nhanh, khiến người tham gia giao thông không còn sự lựa chọn nào khác (điển hình là tại Hà Nội, Thái Bình, Nam Định, Hưng Yên và Hòa Bình…). Sự hợp tác giữa các cơ quan nhà nước và DNTN trong các Dự án này bị đặt câu hỏi vì lợi nhuận cho BOT quá lớn mà thiệt hại đổ lên đầu người dân.

BT cũng là tiêu biểu cho sự hợp tác giữa nhà nước và các công ty, tập đoàn tư nhân. Tổng Kiểm toán Nhà nước Hồ Đức Phớc từng thốt lên: Hầu hết dự án BT đầu tư bằng hình thức chỉ định thầu, không qua đấu giá. Đến khi giao đất cho nhà đầu tư, địa phương cũng không đấu giá quyền sử dụng đất. Đất lại được giao ngay sau khi phê duyệt dự án, gây thất thoát rất lớn cho ngân sách và là mảnh đất màu mỡ cho tham nhũng, tiêu cực. Cụ thể, giữa tháng 7/2017, Thanh tra Chính phủ đã thanh tra 15 dự án theo hình thức hợp đồng BT thì chỉ có 1 dự án thực hiện đấu thầu, còn lại đều là chỉ định thầu.

Dẫn chứng về lợi nhuận mà BT mang lại cho doanh nghiệp, PGS.TS Nguyễn Đình Hòa - Phó Giám đốc Trường Đào tạo và bồi dưỡng nghiệp vụ kiểm toán, Kiểm toán Nhà nước cho biết, tháng 1/2008, Công ty cổ phần Tập đoàn Nam Cường khởi công xây dựng tuyến đường trục phía bắc Hà Đông (dài hơn 5km, tiếp nối đường Lê Văn Lương kéo dài) với tổng mức đầu tư hơn 700 tỉ đồng. Cùng năm này, Hà Nội đã bố trí hơn 197ha để nhà đầu tư thực hiện dự án đối ứng là khu đô thị Dương Nội (Hà Đông, Hà Nội). Tại thời điểm bàn giao quỹ đất, cơ quan chức năng áp giá đất với nhà đầu tư chỉ khoảng 8,5 triệu đồng/m2. Tuy nhiên, sau khi tuyến đường trục phía bắc Hà Đông được hoàn thành, giá đất tại đây đã vọt lên tới 30-40 triệu đồng/m2. Qua thực tiễn nhiều dự án không nằm trong quy hoạch, chưa xuất phát từ nhu cầu của cộng đồng và xã hội mà trước hết nhằm phục vụ lợi ích của nhà đầu tư và lợi ích nhóm.

Thời gian qua, dư luận cũng đặc biệt quan tâm đến các dự án BT và cách thức các quan chức nhà nước “ưu ái đặc biệt” cho doanh nghiệp tư nhân, có dấu hiệu bắt tay nhau tư lợi tài sản của nhà nước. Ví dụ như dự án BT đầu tư xây dựng tuyến đường từ đường Lê Đức Thọ đến đường 70, với tổng mức đồng tư là 1.543,6 tỷ đồng với chiều dài 3,5 km và số đất Hà Nội phải đổi lên tới gần 70ha. Dự án này đã bị thanh tra chỉ rõ chủ đầu tư Tasco đã vi phạm nghiêm trọng trong tính toán áp dụng định mức, đơn giá, tỷ lệ chi phí, khối lượng của nhiều hạng mục, tính vào giá trị công trình các khoản chi phí vô lý… khiến tổng mức đầu tư của dự án bị đội lên 437 tỷ đồng.

Hoặc Dự án đầu tư xây dựng công trình quảng trường - công viên tỉnh Vĩnh Phúc, tỉnh đã phê duyệt dự án với tổng mức đầu tư lên tới gần 280 tỷ đồng. Nhà đầu tư là Công ty CP Sông Hồng Thủ Đô. Theo hợp đồng, phương thức thanh toán được thống nhất là “Thanh toán từ nguồn ngân sách nhà nước tỉnh sau khi công trình hoàn thành”.

Chỉ vài tháng sau khi khởi công dự án, Công ty CP Sông Hồng Thủ Đô đã được Sở Xây dựng Vĩnh Phúc (chủ đầu tư), Kho bạc nhà nước tỉnh Vĩnh Phúc và các ban - ngành chức năng cho thanh toán hàng chục tỷ đồng để thực hiện dự án mà không phải bỏ vốn như quy định về thực hiện hợp đồng dự án BT. Điều này là trái với quy định của pháp luật về BT. Theo đó, nhiều cán bộ lãnh đạo của tỉnh Vĩnh Phúc bị kỷ luật, trong đó có ông Phạm Văn Vọng, nguyên Bí thư Tỉnh ủy nhiệm kỳ 2010-2015 và ông Phùng Quang Hùng, Chủ tịch UBND tỉnh nhiệm kỳ 2011-2016.

Hay như vụ việc 3.500 m2 “đất vàng” và tòa khách sạn 11 tầng tại số 120 Quán Thánh (quận Ba Đình, Hà Nội) của Tổng công ty Vật tư Nông nghiệp (Vigecam) được bán đấu giá hồi tháng 3.2015 với giá khởi điểm vỏn vẹn 49 tỷ 885 triệu đồng. 2 cá nhân tham gia phiên đấu giá, người thắng cuộc đưa ra mức giá cao hơn giá khởi điểm chỉ 1 mức giá. Sau khi báo chí vào cuộc, chỉ ra những dấu hiệu bưng bít thông tin về phiên đấu giá và hạn chế bán hồ sơ đấu giá của CTCP Đấu giá Thành An, Vigecam đã ra quyết định hủy kết quả phiên đấu giá này. Thủ đoạn này được cho là tương đối phổ biến hiện nay, nhằm loại các hồ sơ không cùng “cánh” với mình để bắt tay nhau đấu giá thành công.

Giá trúng thầu thiết bị y tế cao gấp 20 lần giá nhập khẩu

Trong hoạt động đấu thầu, nhất là đấu thầu trong lĩnh vực y tế đã cho thấy những bất thường và bất cập khi các công ty tư nhân đấu thầu thuốc và vật tư y tế vào bệnh viện lớn. Kết quả kiểm toán chuyên đề công tác đầu tư mua sắm, quản lý và sử dụng trang thiết bị y tế năm 2015 của Kiểm toán nhà nước cho thấy, Bộ Y tế cũng như hầu hết các địa phương được kiểm toán chưa xây dựng kế hoạch trung hạn và dài hạn về đầu tư mua sắm thiết bị y tế để làm căn cứ xác định nhu cầu mua sắm trang thiết bị hàng năm.
Kết luận kiểm toán cho thấy, trong công tác đấu thầu, nhiều đơn vị chưa ban hành các văn bản quy định cụ thể về việc đấu thầu thiết bị y tế, đặc biệt là công tác xây dựng, phê duyệt kế hoạch đấu thầu mua sắm hóa chất, vật tư tiêu hao còn nhiều bất cập. Phê duyệt giá kế hoạch giữa các bệnh viện hầu hết là khác nhau cho một loại vật tư, hóa chất của cùng một nhà cung cấp có sự chênh lệch rất lớn giữa giá được phê duyệt cao nhất và thấp nhất.

Các ví dụ sinh động như: Về vật tư, có loại chênh lệch gấp 6,7 lần như một cái kim bướm ở Bệnh viện Việt Đức có giá chỉ 1.090 đồng, trong khi Bệnh viện Chợ Rẫy là 7.350 đồng. Hay một dây chuyền huyết thanh tại Bệnh viện Bạch Mai giá 3.675 đồng nhưng Bệnh viện Việt Đức giá 18.000 đồng… Đối với hóa chất, 1 hộp Series Retic Pak reagen kit, 1x380ml+1.900ml được Viện Huyết học Truyền máu TƯ mua với giá 16.718.000đ, Bệnh viện Thống nhất mua với giá 2.874.375đ; 1 hộp Cleaning Solution (Clean A), 1x500ml thì Bệnh viện Chợ Rẫy mua với giá 1.597.000đ, Bệnh viện Hữu nghị Việt Đức mua với giá 5.067.000đ…

Cá biệt, Kiểm toán Nhà nước cho biết đã phát hiện 1 gói thầu gây thiệt hại 10,77 tỷ đồng và Kiểm toán Nhà nước đã kiến nghị thu hồi về ngân sách nhà nước.

Đề cập thêm về kết quả kiểm toán chuyên đề công tác đầu tư, mua sắm, quản lý và sử dụng trang thiết bị y tế, ông Trần Minh Khương, Kiểm toán trưởng khu vực 12, đơn vị đã kiểm toán tại 3 Sở Y tế và các bệnh viện tuyến tỉnh của Đắk Nông, Gia Lai và Kon Tum giai đoạn 2013-2015 cho biết, việc mua sắm hầu hết đúng quy trình quy định về đấu thầu mua sắm nhưng có hiện tượng giá trúng thầu nhiều thiết bị có sự bất hợp lý, khi so sánh giá nhập khẩu của chính thiết bị đó. “Tại Gia Lai, chúng tôi kiểm toán một số gói thầu thì thấy kết quả chung là giá trúng thầu so với giá nhập khẩu bán đến Việt Nam của nhà sản xuất, cao hơn khoảng 2,53 lần. Một số thiết bị có giá bán so với giá nhập khẩu cao từ 4-7 lần, cá biệt có thiết bị cao hơn tới hơn 20 lần, như thiết bị monitor có giá mua 114 triệu nhưng giá nhập khẩu chỉ có 5,3 triệu đồng”, ông Khương nói.

Theo đại diện Kiểm toán Nhà nước, không riêng gì Gia Lai mà tại nhiều địa phương khác, việc nhập khẩu thiết bị và các chi phí thủ tục cũng như vận hành thông thường chỉ chiếm khoảng 10% giá trị của thiết bị.

Tuy nhiên, giải trình từ các đơn vị được kiểm toán cho biết họ không trực tiếp nhận được báo giá từ các nhà sản xuất, mà chỉ thông qua các đơn vị nhập khẩu. Sự bất hợp lý này là do sự độc quyền về nhà phân phối, trong đó các đơn vị sản xuất chỉ lựa chọn 1-2 nhà phân phối tại Việt Nam.

Từng cảnh báo về hiện tượng bất thường trên, ĐBQH Phạm Khánh Phong Lan từng chia sẻ: Có những công ty dù mới thành lập đã trúng thầu những dự án cấp thuốc và vật tư ở những bệnh viện lớn. Hiện tượng người thân của bác sĩ, lãnh đạo y tế có trong các công ty thuốc, vật tư y tế… Những tiêu cực đó làm người bệnh thiệt thòi, ngân sách nhà nước bị “móc túi”, không thể chỉ đơn thuần kỷ luật hành chính được. Hiện tượng nhiều cán bộ ngành y giàu bất thường không biết có phải từ việc nâng giá thiết bị? Dư luận đòi hỏi cần điều tra làm rõ.

Đã đến lúc cần nhanh chóng có những giải pháp pháp luật tổng thể để ngăn ngừa và xử lý nghiêm những hiện tượng, những ưu ái lạ, những cái “ bắt tay” bất thường trên.

Minh Minh và Nguyễn Hòa (tổng hợp)