Chợt nhớ lịch H'Mông

(Pháp lý) - Cũng như các tộc người phương Đông, người H’Mông chia thời gian trong một năm ra 12 tháng, mỗi tháng tương ứng với một con vật, dẫu là vật nuôi hay thú hoang, là con vật có thật hay con vật mang tính hình tượng thì cũng đều gần gũi với con người, khởi đầu là con Hổ, gọi là Tsur (Chú), tiếng Việt Nôm là Dần, tức tháng Giêng.

Nhưng trong 12 con Giáp ấy có 2 con gọi khác đi, đó là Mão, tức con Mèo thì người H’Mông dùng con Thỏ (Lúa - Luôr) và Mùi – dê thì người H’Mông dùng con Cừu – Zangx (Zàng). Có thể người ta không cần nhớ ngày theo con số nhưng đã thành lệ, ai cũng nhớ ngày theo con giáp, riêng với người cao niên còn biết ngày tốt, ngày xấu để tính ngày khởi phát nương, khởi cày ruộng, vào rừng ngả gỗ, gieo hạt, đi tìm đá mài, đi săn, v. v… Theo đó, trước đây ở tỉnh Lào Cai thường họp chợ vào ngày Dậu và Mão, cách giữa 5 ngày. Mỗi tháng chỉ một lần trăng tròn đúng đêm rằm, vì vậy người H’Mông chỉ tính mỗi tháng chẵn 30 ngày, không thiếu, không thừa, từ đó trong một năm chỉ có đúng 360 ngày, không có tháng nhuận và ngày thứ 360 là Tết tất niên, người H’Mông gọi là ăn Tết H’Mông – naox H’Môngz tsaz. Nhân thể xin thêm: Từ Mặt Trời, Mặt Trăng trong thi ca văn chương người H’Mông gọi là Nàng Trời, Chàng Trăng – Gâux Hnuz, Đrâus Hli cũng là điều khác với một số tộc người. Những thập niên cuối thế kỷ XX người H’Mông vẫn có thói quen ăn tết H’Mông. Từ khi thực hiện chỉ đạo chung của Nhà nước thông qua sự quán triệt của chính quyền cơ sở các địa phương, người H’Mông mới ăn Tết Nguyên Đán, tuy nhiên lác đác đây đó vẫn nhớ Tết H’Mông và duy trì tập quán, nhất là vùng người H’Mông phía Tây Bắc Việt Nam, Lào, Thái Lan, Miến Điện. So với Âm Lịch, Tết H’Mông diễn ra có thể sớm trước từ nửa tháng cho đến chừng một tháng. Bởi vậy, những quan niệm về người H’Mông ăn Tết sớm là do: “Mùa màng đã hoàn tất”, “ăn Tết sớm để làm mùa vụ sớm”, “ăn Tết sớm để nghỉ ngơi”… đều không đúng nghĩa.

Mỗi làng H’Mông thông thường có một thày cúng, tùy theo xem ngày con gì, từ ngày 25 tháng Sửu – Nhux hli cho đến ngày 29, thày tự nguyện làm lễ cúng Khai Tết tại tư gia không nhất thiết phải giục giã, phải có sự tham dự của các thành viên trong dòng họ hay trong làng. Lễ cúng Khai Tết chủ yếu xem vận hạn các hộ, dịp tết nên cúng cầu cái gì, vị thần nào, như thần Cột nhà, thần Cửa, thần Gia súc… hay thần Sắt (nếu là thợ rèn đúc), Dược Vương (nếu chủ hộ đó biết hái thuốc lá chữa bệnh); hộ nào phải kiêng cấm như người trong gia đình không được đi chơi xa, hộ nào phải kiêng nước, lửa, kiêng sát sinh, kiêng đón khách lạ vào nhà… Những thông tin đó sẽ được các hộ tiếp nhận bằng cách đến hỏi hoặc người nhà thày sẽ báo cho biết. Vì thế, có trường hợp hộ nào đó sẽ làm chủ hội Gâu tào (hội xuân), thường khai hội vào ngày mồng Hai Tết nhưng vì ngày đó phải kiêng cấm nghiêm ngặt nên phải chuyển sang mồng Ba, tuy nhiên phải tương ứng với con giáp phù hợp thì công việc mới linh nghiệm. Với tục lệ tang ma, ngày thứ ba sau khi chôn cất, phải làm lễ rào mộ, tức là xếp đá quây xung quanh nhưng nếu ngày đó gia đình thiếu nhân lực, vật liệu thì chỉ làm lễ và quây lấy lệ rồi sẽ hoàn tất vào lúc nào đó. Cho đến chẵn 12 ngày, tương ứng với 12 tháng sẽ làm lễ giỗ đầu, gọi là uô xi, hay còn gọi là pua chu – puôs tsus.

Hiện nay tuy đang dần hội nhập, giao thoa nhưng lịch H’Mông vẫn chi phối nhiều hoạt động trong cuộc sống, nhất là hoạt động sản xuất và các lễ tục tâm linh, trong đó, hoạt động Tết biểu hiện rõ nhất về phong tục. Tuy Nhà nước không thừa nhận chính thức Tết H’Mông nhưng ở nơi thâm sơn cùng cốc nào đó có những gia đình vẫn tổ chức ăn tết một cách vụng trộm rồi lại ăn Tết Nguyên Đán một cách công khai. Đối với những địa phương người H’Mông vẫn duy trì từ xưa thì không tổ chức Tết Nguyên Đán nữa mà họ vui Tết cùng các tộc người lân cận, và đương nhiên người dân tộc khác cùng chung sống đã vui tết với người H’Mông rồi.